eskiden böyleymiş

Page 1

1

GAZĐ ÜNĐVERSĐTESĐ TÜRK HALKBĐLĐMĐ

ARAŞTIRMA VE UYGULAMA MERKEZĐ ( THBMER )

TÜRKĐYE’DE 2005 YILINDA

GELENEKSEL

TARIM ALETLERĐ

M.Öcal Oğuz

Köksal Genç

Gazi Üniversitesi THBMER

2

3

ÖNSÖZ

“2005 Yılında Türkiye’de Geleneksel Tarım Aletleri “ adlı bu yayın, 2005–2006

öğretim yılında Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Halk Bilimi Bölümü birinci

sınıfta öğrenim gören öğrencilerin Halkbilimi Tarihi dersi için gerçekleştirdikleri saha

çalışması neticesinde oluşmuştur. Bu çalışma, UNESCO’nun 2003 yılında kabul edilen

“ Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi”nde öngörülen “ kaybolma

tehlikesi altında olan ulusal kültür varlıklarının envanterinin çıkarılması” çalışmasına katkı

sağlama amacını taşımaktadır.

Hazırladığımız ve yönlendirdiğimiz derleme ilkelerine göre öğrencilerin Türkiye’nin

çeşitli yörelerinden kaynak kişilerle yaptıkları görüşmelerde derledikleri bilgiler, bu

çalışmada ana hatlarıyla verilmiş ve yorumlanmıştır. Yeteri kadar açık olmayan bilgi ve

tanımlamalar için bilimsel kaynak ve yüzey araştırması yapılmış, buna rağmen eksikleri

giderilemeyen ve yeterli görülmeyen araştırmaların yayımından kaçınılmıştır.

“ Türkiye’de 2005 Yılında Geleneksel Tarım Aletleri “, ile ilgili konular, 2003 yılında

UNESCO tarafından kabul edilen “Somut Olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi”

nde korunması gerektiğine işaret edilen “ Doğa ve evrenle ilgili bilgi ve uygulamalar” ve “ El

Sanatları Geleneği “ alanlarına girmektedir.

Çalışmanın giriş bölümünde yaşayan tarım aletleri ile ilgili bazı açıklayıcı bilgiler

verilmiş ve tarımın Anadolu coğrafyasındaki tarihi seyri üzerinde durulmuştur. Đçindekiler

bölümünde sıralama yapılırken tarım aletlerinin alfabetik sıralaması (hangi ilden derlendikleri

parantez içerisinde belirtilerek) göz önünde tutulmuştur. Her derlemenin başına derleyenin

adı-soyadı, derleme yeri ve tarihi, kaynak kişi bilgileri, mesleği kimden öğrenip, kaç yıldır

yaptığı gibi bilgiler eklenmiştir. Derlenen tarım aletinin kaynak kişi ile yapılan söyleşi

sonucunda elde edilen bilgileri, “ Hammaddesi ve kullanılan malzemeler - Yapım tekniği -

Nerede kullanıldığı ” gibi başlıklar altında derleyicinin de görüşleri ile ortak bir metin

etrafında sunulmuştur. Kitabın sonunda ise kaynak kişiler, derleyiciler ve tarım aletinin yapım

aşamaları ile kullanım tekniklerini gösteren fotoğraflara, -metin içerisinde numaralarla

belirtmek suretiyle- yer verilmiştir.

Türkiye’de 2005 Yılında Geleneksel Tarım Aletleri adlı bu yayın otuz üç derleme

çalışmasının bir araya getirilmesi ile oluşmuştur. Yapılan saha çalışmaları sonucunda on

dokuz farklı geleneksel tarım aleti tespit edilmiştir. Bu derleme çalışmaları esnasında kamera,

teyp ve fotoğraf makinesi gibi teknik araç-gereçler kullanışmış; ses kayıtları deşifre edilerek

metin haline getirilmiştir. Bu deşifre işleminde ise kaynak kişinin yöresel ağız özelliklerine

4

sadık kalınmış, herhangi bir düzeltmeye gidilmemiştir. Fakat gerek derleyicilerin gerekse

kaynak kişilerin bir takım anlatım kusurları ( hatalı cümle yapıları, yanlış sözcük seçimleri

vs.) giderilerek metinlerin daha anlaşılır olması sağlanmıştır. Kaynak kişilerle ilgili eksik

bilgiler ise, “ …” ile gösterilmiştir.

Aynı tarım aletinin benzer bölgelerde derlendiği durumlarda, derleme metinleri

birleştirilmiş; “ Derleyen 1, 2, 3 “ şeklinde bir sıralama yapılmıştır. Eğer tarım aletinin

yapılışında veya kullanımında bir farklılık varsa bu husus belirtilerek tekrara düşülmemiştir.

Tarım aletleri ile ilgili bazı terimlerin açıklanmasında Türk Dil Kurumu Sözlüğü’ne

başvurularak, terimin geçtiği yerde dipnot olarak gösterilmiştir. Böylelikle yöre halkı

tarafından bilinen bir bilginin içerdiği anlamın, bu yayının okuyucularının da tanıklığı

sağlanmış olacaktır.

Bu kitabın esas sahipleri hiç kuşku yok ki, bu derlemeleri yapan Türk Halkbilimi

lisans öğrencileridir. Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde büyük bir özveri ile alan araştırması

yapan bu öğrencilerin çalışmaları olmasaydı, şüphesiz bu eserde olamayacaktı. Ancak dağınık

haldeki bu bilgilerin bir kitap haline getirilmesi de en az alan araştırması kadar zahmetli ve

titiz bir çalışma dönemi gerektirmektedir. Bu da Türk Halk Bilimi Yüksek Lisans öğrencisi

Köksal Genç tarafından gerçekleştirilmiştir. Emek ve katkı veren herkese teşekkür ederim.

Prof. Dr. Öcal Oğuz

Gazi 2008

5

ĐÇĐNDEKĐLER

ÖNSÖZ ……………………………………………………………………………………………………………... 3

GİRİŞ …………………………………………………………………………………………………………… 7

ANADUT (ANKARA/GÖLBAŞI/EMİRLER KÖYÜ) ……………………………………………….. 9

ANADUT (SAMSUN /VEZĐRKÖPRÜ/ KUŞÇULAR KÖYÜ)………………………………. 11

ANADUT (ÇORUM /ALACA) …………………………………………………………………………….. 12

ÇAPA (AKSARAY/ TAŞPINAR) …….………………………………………….............................. 14

ÇAPA (BURSA/ KELEŞ) ………………………………………………………….................................. 17

ÇAPA (KASTAMONU/ TAŞKÖPRÜ) ………………………………………………………………... 20

ÇAY MAKASI (RİZE /ARDEŞEN) ………………………………………………………………………… 22

ÇELİK

(KAHRAMANMARAŞ) ………………………………………………………………….. 24

ÇENGELEK (MERSİN / TARSUS)…………………………………………………………………….. 27

DİRGEN (AKSARAY / ORTAKÖY) ……………………………………………………………………... 28

DÜVEN (SAMSUN/ BAFRA/ BENGÜ KÖYÜ) ………………………………………………......... 30

DÜVEN (ANKARA / GÜDÜL)…………………………………………………….............................. 33

DÜVEN (SALĐHLĐ / MANĐSA) …………………………………………………………………........ 36

GEREMBEÇ (AYDIN / BUHARKENT)…………………………………………………………........ 38

HAPKAPAN / HARPKAPAN (ANKARA / AKYURT)………………………….……………......... 40

İNCİR SEPETİ (AYDIN / BUHARKENT)…………………………………………….......................... 43

ĐYEF (HALKA) - (MUĞLA/ KIZILKAYA) ……………………………………….................................. 45

KAZMA (HATAY/ İSKENDERUN) ……………………………………………………………………... 49

NACAK (GAZİANTEP) ……………………………………………………………..................................... 52

ORAK (BURSA/ KELEŞ / GELEMİÇ KÖYÜ) ………………………………………………........... 55

ORAK (ANTALYA/ SERĐK) …………………………………………………………………….............. 57

ORAK (AYDIN/ BOZDAĞAN /YAZIKENT)………………………………….……………........... 58

ORAK (MĐLAS / MUĞLA) ………………………………………………………………… 61

PAMUK ÇAPASI (AYDIN / NAZĐLLĐ) ………………………………………………………................. 63

PULLUK (KASTAMONU/MERKEZ) ……………………………………………………………............. 65

6

PULLUK (SAMSUN/BAFRA) …………………………………………………………………………....... 69

SIRIK (AYDIN / NAZİLLİ)…………………………………………………………………………....... 71

TIRMIK (ANKARA /GÖLBAŞI) ……………………………………………………………………........ 74

TIRMIK (KÜTAHYA)………………………………………………………………............ 75

TIRPAN (ANKARA / KAZAN) ………………………………………………………………………… 78

YABA (ANKARA/BALA/ERGİN KÖYÜ) ……………………………………………………….. 80

YABA (KONYA / EREĞLİ) ………………………………………………………………………....... 84

KAYNAKLAR ………………………………………………………………………........................................ 87

7

GĐRĐŞ

“ Tarım, bitkisel ve hayvansal ürün elde etmek amacıyla toprağı işlemeyi ve hayvan

yetiştirmeyi içeren etkinliklerin “

1

genel adı olarak tanımlanmaktadır. Tarih öncesi çağlardan

bu yana pek çok farklı yöntemlerle icra edilen tarımın tarih içindeki seyrine göz atacak

olursak, “ Tarıma dayalı ilk uygarlıklar Dicle, Fırat ve Nil ırmaklarının suladığı alüvyonlu

topraklarda ĐÖ 5. binyılın ikinci yarısında gelişmiştir. “

2

Bu uygarlılardan özellikle Sümerler

ve Mısırlılar, tarımdaki gelişime çok fazla katkıda bulunmakla birlikte, günümüz modern

tarım tekniklerinin de temellerinin atıldığı ilk uygarlıklar olma özelliğini göstermektedirler.

Tarımda kullanılan aletler ise bu tarihsel çizgide çeşitli farklılıklar göstermiştir.

Kuşkusuz bu noktada içinde bulunulan çağın koşulları belirleyici olmuştur.“ Tarih öncesi

devirlerde ağaç parçaları ve taşların çeşitli şekillerde ya tek ya da birleşik olarak tarımda araç

olarak kullanıldıkları bilinmektedir. “

3

Đnsanoğlunun toprakla olan ilişkisi ilerledikçe,

kazandığı deneyim ve devirlerin insanlık lehine olumlu gelişimleri sayesinde, bu aletlerin

bazıları hemen hemen ilk haliyle günümüze ulaşırken, bazıları ise makineleşmenin getirdiği

demir ve çelik dünyada dönüşüme uğramışlardır.

“ Yerleşik için yer, göçebe için söz (dil) var oluş zeminidir.”

4

Bir göçerin topraktan

beklentisi yoktur, onun bütün uğraşı ve yaşamı göç edeceği yeni dünyalarla ilintilidir. Fakat

yerleşik için aynı durum söz konusu değildir. O, artık kendisini bağlayan toprakla ilgilenmek

zorundadır. Etrafına ördüğü duvarlar hareket alanını sınırlamış, onun bütün dikkatini yere,

dolaysıyla yaşamını sürdüreceği toprağa yöneltmiştir. Bu durumda yaşamını, belleğini,

takvimini artık bu yeni dünyasına göre şekillendirmiştir. En mutlu zamanlarını, düğünlerini

bile hasat sonrasına saklamıştır. Tabiatın uyanışını ve harmanın kalkışını ” bayram “ ilan

etmiş; sohbetini, sevgisini ve özlemini kullandığı aletlerle ifade etmiştir. Nitekim harman yeri

muhabbetleri meşhur olmakla birlikte, çoluk çocuk, genci yaşlısı türküleri, manileri, hatta

atasözlerini, deyimlerini yine hasat zamanında, ellerinde orakla, dirgen ve anadutla hep

birlikte söylemişlerdir. Böylece ortak bir belleğin oluşmasını sağlanmışlardır.

“Anadut ve dirgen ile saman deşmeyi

Yaba ile savurarak dene seçmeyi

1 http://ansiklopedi.turkcebilgi.com/Tar%C4%B1m

2 A.g.s.

3 VI. Beş Yıllık Kalkınma Planı ÖĐK Raporu, Tarım Alet ve Makineleri Đmalat Sanayi, T.C. Başbakanlık Devlet Planlama

Teşkilatı, Ankara, 1991, Sy. 26

4 Polat, M.Said, Selçuklu Göçerlerinin Dünyası - Karacuk’tan Azizi George Kolu’na, Kitapevi Yy. Đstanbul, 2004, Sy. 27

8

Susayınca su içtiğim aşağı çeşmeyi

Her şeyiyle ben köyümü özledim “

türküsünde köye olan özlemini,

“ Ekin biçer söylerim

Orağım söyler dinlerim

Bu ekini bitirmezsem

Günler geçer inlerim”

türküsünde ise ekini hasat zamanı kaldıramamanın kaygısı ve üzüntüsü anlatılmaktadır

Ayrıca rüyada bazı tarım aletlerini görmenin de bazen hayra, bazen kötülüğe işaret

edeceği vurgulanmıştır. Örneğin; bir kimse rüyasında çapa gördüğünde; bereketle, bolluğa,

rahata ermeye, feraha ulaşacağı yorumu yapılır. Çünkü çapa kırsalda yaşayanlarca bereket ve

kazanç kapısı olarak görülmektedir.

Bazı tarım aletlerinin kimi sembollerle birlikte kullanılıyor oluşu, bu aletlerin sosyal

yaşamda kendisine yeni anlamlar bulduğunu da göstermektedir. Örneğin orak, çekiçle birlikte

sosyalizmin simgesindeki çiftçiyi ve aynı zamanda proletaryayı temsil ederken; tırpan

genellikle Azrail tasvirlerindeki bir obje olarak gösterilmektedir.

Günümüz dünyasında bütün teknolojik gelişmelere karşılık tarım sektöründe çalışan

nüfus, diğer ekonomi dallarında çalışanlardan daha fazladır. Tarımın ekonomik boyutunun

yanı sıra kültürel yaşamın dönüşümünü yansıtan bir unsur olması da oldukça önemlidir. Bütün

bunlar dikkate alındığında ister çağlar öncesinin, isterse de günümüz tarımıyla ilgili teknik ve

aletlerin bilinmesi ve unutulmaması içinde kayda geçirilmesi gerekmektedir. Nitekim

Geleneksel Tarım Aletleri adlı çalışma da bu ihtiyaca cevap vermeyi amaçlamaktadır.

Çalışmanın, içeriği açısından çok fazla benzerinin bulunmaması, tarım aletlerinin nasıl

yapıldığından, nerelerde kullanıldığına yönelik eserde ayrıntılı bilgiler verilmesi, bu çalışmayı

alanında oldukça önemli bir konuma yerleştirmektedir.

Sonuç olarak çağlar öncesinden günümüze uzanan çizgide tarım aletleri, ekonomik ve

kültürel yaşamın her safhasında yerini almış; dillerde türkü, rüyalarda inanç ve günlük

yaşamda bir umut kapısı olmuştur.

9

ANADUT ( ANKARA / GÖLBAŞI / EMĐRLER KÖYÜ )

Derleyen: Emine Tırabzonlu

Derleme yeri ve tarihi: Ankara / Gölbaşı – 30.12.2005

Kaynak kişi: Musa Tırabzonlu, 1930, Đlkokul, Çiftçi

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Anadutun yapımında kavak ve söğüt ağaçları bükülmesi kolay ve hafif olduğu için

tercih edilir. Elma ve meşeden yapılan anadut daha sağlam olmasına rağmen, uzun süre

tarlada çalışan çiftçilerin daha erken yorulmasına neden olduğundan herkes tarafından tercih

edilmez. Sap kısmının genellikle elma ağacından yapılmasının sebebi ise sağlam ve

kullanıldıkça pürüzsüz bir yüzeye dönüşmesidir.

Yapım tekniği

Anadutun başı ve sapı sırım ile sarılır. Sırım, derinin bir parmak kalınlığında

kesilmesiyle yapılan iptir. Sırım ile sarılmadan önce suda bırakılır. Deri kuruduğunda gerilir

ve sağlam bir yapı oluşturur. Çivilerle de çakılarak istenen sağlamlık sağlanır. Bu sayede uzun

yıllar kullanılır. Sonraları demir borularla yapılan anadut, şekil olarak ağaçtan yapılan

anadutun aynısıdır, ancak kullanım süresi ağaçtan yapılan kadar uzun olmamıştır.(F:1) Yere

saplanmasın diye ucu içe doğru eğridir.

Nerede kullanıldığı

Ekinlerin sapını toplamada, tarladan uzun boylu otları çayırdan toplamada ve saman

oluncaya kadar yapılan tüm aktarmalarda anadut kullanılır.

“ Đki parmağı birbirine yakın diğeri bu ikisine daha uzak, bir metre boyunda üç parmak

ve iki metrelik bir saptan oluşur. Bu kelimenin etimolojik yapısına bakacak olursak;

anadut

araya gelmesiyle oluşmuştur.”

5

5

(Cenikoğlu, 2000)

10

Haftalarca süren sap-saman işinde insanlar anadutu elinden bırakmazken, dilinde de

bir yeri olduğunu şu dörtlükte kolaylıkla anlayabiliyoruz:

Anadutu alda gel

Harman yerine koş da gel

Çiftçilikten usandım,

Sapı samanı dök de gel.

F.1: Çatal kısımları demir, sap kısmı tahta olan anadut örneği

11

ANADUT ( SAMSUN / VEZĐRKÖPRÜ / KUŞÇULAR KÖYÜ )

Derleyen: Đbrahim Karadaş

Derleme yeri ve tarihi: Samsun / Vezirköprü / Kuşçular Köyü - 2005

Kaynak kişi: Saadet Kaya, 1968, Vezirköprü/ Kuşçular köyü, evli

Mesleği kimden öğrendiği: Dedesinden

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 10

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Anadut belli başlı ağaç türlerinden yapılır. Bunlar; Fındık ağacı, Kızılcık ağacı ve

çınar ağacıdır. En dayanıklılarının Kızılcık ağacı olduğu söylenmektedir. Anadutun

yapımında keser, balta, testere ve törpü gibi aletler de kullanılmaktadır.

Yapım tekniği

Anadut yapımında tercih edilen ağacın kuru olmaması gerekir. Çünkü kuru ağaç

dönmez. Yapım esnasında ağacın parmakları yere çakılan desteklerle bükülür ve bu şekilde

ateşte bir gün desteklerle birlikte bekletilir. Bir günün sonunda destekler alınır. Artık

parmaklar ateşin de etkisiyle kıvrılmıştır, nitekim bir daha açılmaz. Ağacın kabası baltayla

alındıktan sonra törpüyle de yüzeyindeki pürüzler giderilir ve neticede anadut hazır hale

gelmiş olur. Eğer anadut yapılacak ağacın parmakları iki taneyse daha sonra gamı denilen

teneke ile bir parmak daha eklenebilir.

Nerede kullanıldığı

Anadut, hasat mevsiminde ekin destelerini veya ot öbeklerini römorka veya patoza

atmada kullanılır. Yaklaşık iki metre boyunda üç parmaklı geleneksel bir tarım aleti olan

anadutun ağaçtan yapılanının yanı sıra demirden olanları da vardır. Fakat ağaçtan yapılanı

daha iyidir. Çünkü daha iyi kavrar ve taşıma esnasında ot dökülüp saçılmaz

Anadutu yağış almayacak yerlerde muhafaza etmek gerekir. Çünkü ıslandığı takdirde

parmakların arasında açılma olur ve ağaç belli bir müddet sonra çürür.

12

ANADUT ( ÇORUM / ALACA )

Derleyen: Şirine Yönter

Derleme yeri ve tarihi: Çorum / Alaca - 19.12.2005

Kaynak kişi: Mehmet Danacı, 1944, Çorum / Alaca, ilkokul, evli, çiftçi

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Anadut, ana gövdesi gürgen ağacından, uç kısmındaki üst parmak ise erik veya pelit

(meşe) ağacı gibi dayanıklı ve işlenmesi kolay olan ağaçlardan yapılır.

Yapım tekniği

Anadutun yapımı iki aşamalıdır. Đlk aşamada gürgen ağacından çatal biçiminde bir

gövde yapılır. Gövdeyle, alttaki birbirine paralel iki parmak bir bütündür. Birbirine çakılma

veya birleştirme söz konusu değildir. Paralel bu iki parmak yukarı üst parmağa doğru

ısıtılarak kavis verilir. Đki parmağın başladığı yer, üst parmağın monte edileceği kısımdır. Bu

yüzden keserle o kısım düzeltilir. Đkinci aşamada ise, bu düzeltme işleminden sonra üst

parmak ısıtılarak aynı şekilde kavislendirilir. Üst parmak buraya çiviyle çakılır ardından

demir bir çember ile gövdeye takılır. Onun üstünden de sırım adı verilen hayvan derisinden

yapılmış ipler ile sarılır. Sırım kuruduktan sonra anadut tarlada sapları kağnıya yüklemek için

hazırdır.

Nerede kullanıldığı

Anadut tarlada harman zamanı (ekinin biçilip toplandıktan sonra) tarlada kalan sapı

kağnıya veya traktöre yüklemek ve sapları tekrar buralardan alarak uygun bir yerde

kullanmak, daha sonra sapları saman haline getirebilmek için saman yapma makinesi olan

patoza atmak için kullanılır. Aynı zamanda mercimek, nohut gibi hububatların patoza

atımında da kullanılabilir.

Anadut, şekil itibariyle ikisi altta birbirine paralel yukarı doğru kavisli, birisi onların

üstünde üç parmaklı tek kişinin kullanabileceği bir alettir. Gövde kısmı 2-2,5 metre

civarındadır. Gövdenin uzun olmasının sebebi, sapları kağnıya veya traktöre çok daha fazla

yükleyebilmek içindir. Yapımının zor olmasına rağmen kullanımı oldukça kolaydır. Eskiden

gövde ve sap kısımları ağaçtan yapılırken, günümüzde, uç kısmındaki parmaklar demirden

yapılmaya başlanmıştır.

13

Đşlev ve yapı itibariyle anadutun akrabaları olarak; samanı savurmak için kullanılan

yaba, saman toplamaya yarayan iki parmaklı dirgen, tarlada dağınık olan sapları toplamaya

yarayan tırmık, sapları desteklemek için kullanılan kalıçı gösterebiliriz.

Anadut kültürümüz içerisinde de yerini almış bilmecelere, türkülere konu olmuştur.

Örneğin;

Bir oğlum var üç bacak, alır atar kucak kucak (anadut)

*

Anadut ve dirgen ile saman deşmeyi

Yaba ile savurarak dene seçmeyi

Susayınca su içtiğim aşağı çeşmeyi

Her şeyiyle ben köyümü özledim

…

14

ÇAPA ( AKSARAY / TAŞPINAR )

Derleyen: Yalçın Dağ

Derleme yeri ve tarihi: Aksaray / Taşpınar - 19.12.2005

Kaynak kişi: Emral Kaplan, 1948, ilkokul, evli, demirci ustası

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 30

Mesleği kime öğrettiği: Çocuklarına

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Çapa, mimser saclardan veya çelik saclardan imal edilir.

Yapım tekniği

Öncelikle hâlihazırdaki çelik sac koni veya üçgen şeklinde kesilir. Sapın geçeceği

boğaz adı verilen kısma zema demirlerinden konulur. Arka kısmına, yuvarlak boru şeklinde

tekrar bir çelik parçası kesilir. Daha sonra yere vurulduğunda uç kısmı zarar görmesin diye

ocakta kaynatılır. Kaynatıldıktan sonra örs üzerinde çekiçle vurularak biçim verilir.(F:2)

Gerek duyulduğu takdirde de taş ile bilenebilir veya kaynak makinesi ile kaynatılarak

pürüzleri giderilir. (F:3) Artık çapa kullanıma hazırdır.

Nerede kullanıldığı

Çapa, bağlarda ve bahçelerde toprağı işlemek, evlekleri

∗

açmak veya yabani otları

temizlemek için kullanılan ağaç saplı tarım aletidir. (F:4)

Çapanın çok değişik biçimleri bulunur. Demir, üçgen, kare ya da yamuk biçiminde

olabilir. Bunlardan başka bir de döner çapa vardır. Bu çapanın işlevi topraktaki birçok sırayı

çapalayabilme özelliğine sahiptir. Çapanın sap uzunluğu otuz ile kırk santimetre arasında

değişebilir.

Hasar görmesi halinde kaynak yapılarak tamir edilme özelliğine sahiptir.

∗

1: Tarlanın, tohum ekmek için saban iziyle bölünen bölümlerinden her biri. 2: Tarlalarda suyun akması için

açılan suyolu. ( TDK Sözlük, C.1, 1998 )

15

F.2: Çapanın ham çelik kısmının, örs üzerinde çekiçle dövülmesi

F.3: Çapanın pürüzlü kısımlarının Emral Usta tarafından kaynak makinesi ile düzeltilmesi

16

F.4: Çapanın toprağı işlemede, yabani otları temizlemede kullanılması.

17

ÇAPA ( BURSA / KELEŞ )

Derleyen: Emel Đçin

Derleme yeri ve tarihi: Keleş / Bursa – 19.12.2005

Kaynak kişi: Osman Süt, 1950, Bursa / Keleş doğumlu

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 40

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Çapanın sap kısmı ağaçtan ve çelikten yapılmaktadır. Fakat ağaç saplar daha

kullanışlıdır. Çünkü kavraması daha kolaydır ve çelik saplara göre kullanan kişinin ellerini

daha az acıtır.

Yapım tekniği

Çapanın yapımına öncelikle kulp yani boru kısmından ve sapından başlanılır. Boru,

kaynak makinesiyle kaynatıldıktan sonra ocağa götürülür.(F:5) Ocakta ısınan çelik, çapa

şeklini alıncaya değin dövülür (F:6) ve ihtiyaç duyduğu su verilir. Đstenilen şekle ulaşması

için törpülenmesi, kesilmesi gibi aşamalardan sonra ise taşlaması yapılır. (F:7)

Nerede kullanıldığı

Çapalama işlemi toprağın havalanmasını, ufalanmış hale gelmesini, toprak neminin

kaybına neden olacak kaymak tabakasının kırılmasını, yağmur sularının kolaylıkla

süzülmesini, zararlı ot ve bitkilerin yok edilmesini sağlar. Çapalama kuraklığa karşı yararlı

etkiler sağladığından halk arasında “iki çapa bir su yerine geçer” denilmiştir.

Çapa, ayrıca ülkemizde birçok sebze ve meyve yetiştiriciliğinde de yaygın olarak

kullanılmaktadır.

Çapalama işlemi, tohum yatağını hazırlamak, yabancı otları ayırmak, toprak

yüzeyindeki bitki artıklarını anız ve ahır gübresinin gömülmesini sağlamak için gereklidir.

Çapalama esnasında ot, taş, moloz vb. temizlenmelidir. Çapalama toprak tavında iken

yapılmalıdır.(yağmurdan veya sulamadan iki gün sonra yapılması öneriliyor.) Çapa sayısı bir

yandan ekolojik koşullara, diğer yandan yabancı otların gelişme durumlarına göre değişir.

Çapalamada fidanın gövde ve köklerinin zedelenmemesi gerekir, bunun için fidanın hemen

18

dibindeki otlar elle alınır. Ekimden sonra bitkiler çıkıp belirli bir dereceye kadar büyüyünce

çapa yapılır.

Günümüzde çabanın yerini çapa makineleri aldıysa da, birebir çapanın yerini

tutamamaktadır. Çünkü çapa makineleri bitkinin köklerini kesip bitkiye zarar verebilmektedir.

F.5: Çapanın kulp kısmının kaynak makinesi ile kaynatılması

19

F.6: Ocakta ısıtılan çeliğin çapa şeklini alıncaya kadar dövülmesi

F.7: Çapanın son şekli için törpüleme ve taşlama işleminin yapılması

20

ÇAPA ( KASTAMONU / TAŞKÖPRÜ )

Derleyen: Elife Gümüş

Derleme yeri ve tarihi: 19.12.2005 – Kastamonu / Taşköprü

Kaynak kişi: Mehmet Gümüş

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Çapanın sap kısmı çoğunlukla ağaçtan, uç kısmı ise çelikten yapılmaktadır.

Yapım tekniği

Çapanın çelik olan uç kısmı, demirci ocağında iyice kızdırıldıktan sonra, örs üzerinde

bir yandan soğumaya bırakılırken, diğer yandan da dövülmeye başlanılır. Suya yatırılan çelik,

keskinleşmesi için çarka verildikten sonra, pürüzleri törpülenerek giderilir ve kullanıma hazır

hale gelir.

Nerede kullanıldığı

Çapa, toprağın sürülmesinden, işlenmesine ve havalandırılmasına, otların

ayıklamasından, su yolu açılmasına ve ekim- dikim işlerine kadar ziraat alanının her

aşamasında kullanılmaktadır.

Çapanın tarihine inecek olursak, ilkel insanların günümüzden milyonlarca yıl evvel

yabani hayvanları avlamada, tuzaklar hazırlamada ve geçimlerini sağlamak için tarımın ilkel

dönemlerinde çapayı kullanıldığı bilinmektedir.

Çapanın kullanım yaygınlığı teknoloji ile paralel ilerlemiştir. Günümüzde çapa

çoğunlukla Karadeniz ve Doğu Anadolu Bölgesi gibi dağlık alanlarda kullanılmaktadır.

Buralara makineler giremediğinden, yaşanan olumsuzluğu insan gücü ile çapa gidermektedir.

Çapa yazın güneşte bırakılmamalı, mümkünse kullanılmadığı zamanlarda suda

bekletilmelidir. Bu şekilde genleşerek kolay yıpranması önlenmiş olur.

Halkın yaşamında çok önemli bir yer tutmuş olan çapa, sözlü kültürümüze de

girmiştir. Örneğin; bir kimse rüyasında çapa gördüğünde; bereketle, bolluğa, rahata ermeye,

ferahlığa yorumlanır. Çünkü çapa halkımız tarafından bereket ve kazanç kapısı olarak

görülmektedir. Ayrıca çapa pek çok türkümüze malzeme olmuştur. Đşte onlardan birkaç

dörtlük örneği:

21

Garanfilim ek beni (Garanfilli yar allı yar)

Sulu yere dik beni (Garanfilli yar allı yar)

Eğer köküm tutmazsa (Garanfilli yar allı yar)

Al çapayı sök beni (Garanfilli yar allı yar)

***

Vur çapayı çapayı

Vur kazmayı kazmayı

Kız başına bağlamış

Oyalı da ipek yazmayı

22

ÇAY MAKASI ( RĐZE / ARDEŞEN )

Derleyen: Savaş Kansız

Derleme yeri ve tarihi: Rize / Ardeşen, 2005

Kaynak kişi: Ramazan Usta, 1954, Rize / Ardeşen, ilkokul, evli, demirci

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kime öğrettiği: Çıraklarına ve oğluna

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Çay makasının yapımında iki keskin demir parçası ve bir küçük çuval hazır

bulunmalıdır.

Yapım tekniği

Yapım aşaması; öncelikle makasın tutma kısmından başlanır. Đki tane

tutma yeri vardır. Bunlar birbirine ters gelecek şekilde tam ortadan monte

edilir. Kesim işini yapan bölümler, yani ağız kısmı birbiri içine girecek

şekilde bağlanır. Bu bağlam yerinde makasın ayarını yapmak için bir

mekanizma kurulur. Daha sonra makasın sağ el ile tuttuğumuz bölümüne

yarım çember şeklinde ucu demir olan poşeti takılır. Bu çemberin tam

karşısına aynı hizaya gelecek şekilde plastik bir dikdörtgen koruyucu takılır.

Bu koruyucu kesilen çayın poşete dolarken dökülmemesini sağlar. Sonuç

olarak çay makası kullanıma hazır hale gelmiştir. (F:8)

Nerede kullanıldığı

Çay makasının kullanıldığı tek alan çay toplamaktır. Çay hasatı yılda

üç ay olduğu için, toplama işlemi de sadece bu zaman zarfında yapılmaktadır

Tamamen demir işçiliğine dayanan bu aletin yapımı çeşitli demir

atölyelerinde de gerçekleştirilebilmektedir. Şekil olarak standart olsa da

ağırlık-hafiflik, boy olarak değişmektedir. Görünüşü karmaşık olmakla

birlikte, yapımı görünüşünün aksine çok kolaydır. Önceleri el işi olarak

yapılan çay makası, daha sonraları çarşı sanatı olarak dükkân vitrinlerinde

görülmektedir. Seri üretime geçirmesi sebebiyle artık bu aleti elle yapanlar

azımsanacak kadar azdır.

23

F.8: Çay makasının tutma yerlerinin monte edilmesi ve uç kısmı demir olan poşetinin

takılması

24

ÇELĐK ( KAHRAMANMARAŞ )

Derleyen: Ali Muhammed Akçağ

Derleme yeri ve tarihi: Kahramanmaraş – 17.12.2005

Kaynak kişi: Hacı Külekçi, 1938, Kahramanmaraş

Kaynak kişi 2: Samet Tosun

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

“ Çelik ” in hammaddesi söğüt ağacından yapılan kerestedir.

Yapım tekniği

Çelik, söğüt ağacından elde edilen kerestenin usta eller tarafından uygun hale getirilip

mengenede ölçülü bir şekilde yuvarlanan parçalarından yapılır.

Çelik, gövde, taban ve halkalar olmak üzere üç parçadan oluşur. Kerestenin uygun

kısımları testere ile kesildikten sonra, taban hariç diğer iki parça mengenede eğilir. (F:9) Bu

işlemden sonra önce gövde silindir şeklinde iki ucu birleştirilir ardından daire şeklinde

kesilmiş taban yerleştirilir ve halkalar tutturularak çivileme işlemine geçilir. Eğer yapılan

malzemede herhangi bir pürüz varsa zımparalanır. Bu işlem den sonra artık çelik kullanıma

hazırdır. (F:10)

Nerede kullanıldığı

Çelik, genelde buğday ölçmek için kullanılır, fakat diğer tahıl ürünleri de ölçülebilir.

Hasat sonrası buğday yere serilen örtünün üzerine dökülürken, bir yandan da çelikle ölçülüp

çuvallanır. Bu işlem harmanda yapılır. Harman haricinde çelik ayrıca, buğdayın saklanması,

sınıflanması ve alım satım sırasın da kullanılır. (F: 11)

Son olarak çeliğin ağırlık ölçülerine olan oranını belirtecek olursak; 1 çelik buğday 11

kg. a, 1 kırat ise 22 kg.a eşit olduğuna göre 2 kırat 1 çelik buğday 55 kg yapar.

25

F.9: Çelik yapımında kullanılacak kerestenin testere ile kesilmesi

F.10: Harman sonrası tahılın çelik ile ölçülmesi

26

F.11: Yapımı biten çeliklerin sergilenmesi

27

ÇENGELEK ( MERSĐN / TARSUS )

Derleyen: Belgin Meydan

Derleme yeri ve tarihi: Mersin / Tarsus -19.12.2005

Kaynak kişi: Đbrahim Kurt

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Çengeleğin yapımında çeşitli materyaller kullanılabilir. Örneğin; demir, çelik, ağaç

vs… Yapımı diğer materyallere nazaran daha kolay olduğu için, yaygın olarak ağaçtan

yapılan çengelek kullanılır.

Yapım tekniği

Çengelek, yapılması kolay olan bir tarım gerecidir. Gerekli olan tek şey, çengel

şeklinde bir ağaç dalı bulmaktır. Daha sonra bu dal yapraklarından ve sürgün denilen fazla

dallarından temizlenir ve kullanıma hazır hale gelir.

Nerede kullanıldığı

Çengelek yüksek yerlerdeki dalları çekmek ve daldaki meyveleri toplamak için

kullanılır. Çengelek sayesinde ağaçlardan meyvelerin toplanması daha kolay olmakla birlikte,

ağaçlar da zarar görmemektedir.

Çengeleğin yapımında kullanılan dalın aşırı ince veya kalın olmamasına özen

gösterilmesi gerekir. Çengeleğin uzunluğu da dikkat edilmesi gereken bir diğer noktadır.

Çengeleğin uzunluğu kullanılan ağacın yüksekliğine göre ayarlanmalıdır. Çengelek rutubetten

ve yağıştan iyi korunduğu takdirde iki üç yıl kullanılabilir.

Çengeleğe farklı yerleşim yerlerinde farklı adlar verilmektedir. Örneğin; Tarsus’un

kimi köylerinde çengelek, kimi köylerinde ise çengel denilir. Ayrıca Bursa ve civarında

“ gelberi “, Aydın ve çevresinde “ gelembeç “, Tokat yöresinde ise “ çavgan “ denilmektedir.

28

DĐRGEN ( AKSARAY / ORTAKÖY )

Derleyen: Battal Uğurlu

Derleme yeri ve tarihi: Aksaray / Ortaköy - 26.12.2005

Kaynak kişi: Mehmet Başkurt, 1955, Aksaray / Ortaköy, ilkokul, evli, çiftçi

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 13

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Dirgenin sapı ağaçtan, ucu demirden ya da tümüyle ağaçtan oluşur. Sapı ve ucu

ağaçtan olanlarda çitlembik ve dişbudak gibi dayanıklı ağaçlar kullanılır. Dirgenin uç bölümü

iki, üç ya da dört çatallıdır. Çatal kısımlarının yapımında kaynak makinesi ve mengene

6

kullanılır.(F:12)

Yapım tekniği

Dirgenin yapımında öncelikle, elektrot adı verilen kaynak makinesi ve diğer aletlerin

yardımı ile dirgen için eşit uzunlukta ve uygun parmaklar kesilir. Ondan sonra da kesilen bu

parmaklar ocakta ısıtılmak suretiyle bir takım aşamalardan geçtikten sonra bükülür, mengene

ile sıkıştırılır ve son şekli verilir. Dirgenin uçlarını sivriltmek için iki yol izlenmektedir.

Đlkinde dirgenin uçları ocağa verilir, ısındıktan sonra çekiçle dövülür; ikincisinde ise uçları

çarka verilir ve bu şekilde sivriltilir.

Nerede kullanıldığı

Dirgen; gübre, çakıl, kömür gibi iri taneli maddeleri karıştırmada ve aktarmada,

harman saplarını kaldırmada kullanılır. Ayrıca; Ege yöresinde, hayvanların verimini arttırmak

için silaj makinesiyle yapılan silaj adlı yemin hazırlanması esnasında dirgenle bu yemlerin

yere eşit miktarda yayılması sağlanmaktadır. Đç Anadolu yöresinde de patos denilen tarım

aletiyle saman yapılırken, patosun öğütme işini düzgün yapması için saplar dirgenle

makinenin ağzına verilmektedir. Yine harman zamanı düvenle saplar sürülürken, ardı sıra

dirgenle de karıştırılmaktadır.

Dirgen, yörelere göre; “ Diren “ (direnmek, dayanmaktan diren), “ kol demiri ”,

“ destek” gibi çeşitli isimler almıştır.

6 Mengene: Onarma, işleme, düzeltme vb. işlemlerin uygulanacağı nesneyi sıkıştırıp istenildiği gibi tutturmaya

yarayan bir çeşit sıkıştırıcı alet ( TDK Sözlük, C.2, 1998)

29

Taşınacak malzemenin özelliğine göre çeşitli dirgenler kullanılmaktadır. Ebadı küçük

olan malzemelerde sık dişli dirgenler, büyük olanlarda ise seyrek dişli dirgenler tercih

edilmektedir.

F.12: Kaynak Kişi Mehmet Başkurt ve Derleyici ellerinde dirgenle

30

DÜVEN ( SAMSUN / BAFRA / BENGÜ KÖYÜ)

Derleyen: Yasemin Deniz

Derleme yeri ve tarihi: Samsun / Bafra / Bengü – 2005

Kaynak kişi: Hasan Sekmen, 1950, Bengü, ilkokuldan terk, evli, çiftçi

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Düvenin yapımında sağlam ve kolay çürümeyen çam ağacı tercih edilir. Atın

boynuna geçirilen hamut

7

ile düveni çekecek kayışlar da hasat esnasında düvenle birlilikte

kullanılan diğer malzemelerdir.

Yapım tekniği

Düven, belli ölçülere göre kesilmiş birkaç tahtanın yan yana gelmesiyle oluşan, kapı

şekline benzer tek parçalık bir tarım aletidir. Düvenin yere gelen kısmı, taşlar yerleştirmek

için oyulmuş olup; bu oyuklara asıl biçme işini gören madeni taşlar belli bir sıra ile düzenli

şekilde yerleştirilir.

Nerede kullanıldığı

Düven, hasat zamanı biçilen ekinleri samandan ayırmak için kullanılır. Hasat sonrası

biçilmiş olan saplar yere serilir, düven, taşları alta gelecek şekilde sapların üstüne konularak

kayışlar yardımıyla atın boynundaki hamuta bağlanır ve sapların üstünde, saman ile ekini

ayırana kadar gezdirilir. (F:13)

Bu biçime esnasında, düvenin üstünde ya bir kişi ayakta durur ya da üstüne ağır bir

kütle konur. Bu kütle at için daha hafif, öküzde daha ağırdır. Çünkü at öküze göre daha hızlı

olsa da daha az yük taşıyabilir. Düvenin üstüne ağırlık konulmasının sebebi ise, saman ile

taneyi daha iyi ve daha temiz ayırması içindir. Bu tarım aletinin kullanım zamanı hasatın

kaldırılma sezonu olan ağustos ve eylül aylarıdır.

Düvenin ortaya çıkış tarihi kesin olarak bilinememekle birlikte, insanların yerleşik

hayatla tanıştıkları ilk anlardan itibaren kullanıldığı bir gerçektir. Düven sözcüğü etimolojik

açıdan “ dövmek “ fiilinden gelmektedir. Anadolu’nun pek çok yerleşim bölgesinde farklı

adlarla da karşımıza çıktığı görülmektedir: döven, düven vs…

7 Hamut: Araba koşumunda atların boyunlarına geçirilen ağaç veya üstüne meşin geçirilmiş çember ( TDK

Sözlük, C.1,1998 )

31

Düvenin alt kısmındaki taşlar Türkiye’de sadece Çorum’dan çıkartılmaktadır. Bu

taşlara yanıcı olmaları sebebiyle ‘çakmak taşı’ da denilmektedir. (F:14)

Düvenin kullanımı daha çok hayvan gücüne dayanmaktadır. Daha önceki senelerde

düveni çekmek için öküz kullanılırken, şimdilerde ise öküze göre daha süratli ve kullanımı

daha kolay olan at tercih edilmektedir.

Düven, hasatı ayırma işlemini tek başına gerçekleştiriyor olsa da, daha temiz olması

için yaba, gözer gibi birtakım yardımcı aletler de kullanılmaktadır.

Günümüz tarımında düven yerini daha çok biçer-döverlere bırakmıştır. Fakat biçer-

döverlerin, düvenin yaptığı işi daha kısa sürede bitirebilmesine karşılık, ürünlerin karlılığı

açısından ( düvende tane kaybı yok denecek kadar azdır ) pek çok kırsal bölgede hala

kullanılmaktadır.

32

F.13: Düvenin hasat sonrası biçilmiş saplar üzerinde gezdirilişi

F.14: Kaynak kişi elinde düven ile birlikte

33

DÜVEN ( ANKARA / GÜDÜL )

Derleyen: Melih Efeçınar

Derleme yeri ve tarihi: 19.12.2005 - Ankara / Güdül

Kaynak kişi: Zeliha Altındal, 1939, Güdül / Yeşilöz Köyü, evli, lise

Mesleği kimden öğrendiği: Anne ve babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 5 yıl

Mesleği kime öğrettiği: Kardeşine

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Düvenin yapımında çam ağacı tercih edilmektedir. Bunun yanı sıra düveni çekecek

hayvanlara bağlanan hamut ve kayışlar hazır edilmelidir. Ayrıca düvenin törpülenmesinde

zımpara da kullanılmaktadır.

Yapım tekniği

Düvenin yapımında, çam ağacından elde edilmiş sert odun parçaları, genişliği

ortalama 30–40 cm, uzunluğu 1,5–2 metre olacak şekilde iki parça halinde düz olarak

kesildikten sonra, zımparalanır birbirine monte edilir. Đkinci parçası alt tarafa gelecek şekilde

yerleştirilir ve yüzeyine küçük küçük delikler açılır. O deliklere de çakmak taşı denilen taşlar

çakılır. Düven böylece kullanım hazır hale gelir. (F:15)

Nerede kullanıldığı

Düven, hasat esnasında toplanan başakları üründen ayırmak için kullanılır. Ayrıca bu

başakları ( sapları ) üzerinde gezinerek saman haline getirir.

Düven, ucu öne doğru kalkık iki parçadan oluşan ağaçtan yapılma, altı çakmak taşları

geçirilmiş, taneyi sapından ayırmaya yarayan, at ya da öküzlerle çekilen ve dönerek hasat

işleminin yapılmasını sağlayan alettir. (F:16)

Teknolojinin tarımda daha egemen olmadığı dönemlerde, ekinler zayıf ise el

oraklarıyla yolunur, iyiyse tırpanlarla biçilir, arkadan tırmıkla toplanır, annatla

∗

kaldırılıp en

az ikişer sıralı tınazlar

∗

yapılırdı. Tınazlar daha sonra kağnı ya da at arabası üzerine konan

delice veya salla harman yerlerine götürülür, ardından da düvenle sürülürdü. Üzerine ağırlık

∗

Tırpan

∗

Dövülerek savrulmaya hazırlanan ekin yığını ( TDK Sözlük, C.2, 1998)

34

olsun diye ya biri biner, ya da ağırlık konulurdu. Ayrıca düvenle iyice öğütülmüş olan harman

yerindeki ürün, önüne kazıklar çakılarak uygun rüzgârın (yel) çıkması için bekletilir, rüzgârın

gelmesiyle de yabalarla savrularak, düvenle başaklardan tam olarak kopmamışsa tekrar

ayrıştırılmaya tabi tutulurdu. (ekinin çeç hali)

Ekin başakları, günümüzde ise patozla birbirinden ayrıştırılmaktadır. Patoza verilen

ekinler buğday, saman ve çöp olmak üzere ayrılır.

Eskiden harman yeri muhabbetleri meşhur olmakla birlikte, her çiftçi harmanının

başında yatar, geç vakitlere kadar taş ocaklarında demlenen çaylar içilir, maniler, türküler

söylenilirdi. Đşte Yeşilöz Köyü’nde harman esnasında düven üzerine söylenen bir mani

örneği:

Kız sen düven sürdün mü?

Oğlanlara güldün mü?

Ali ağa geçiyor

Geçerken sen gördün mü?

35

F.15: Kullanıma hazır bir düven ve parçaları

F.16: Ucu öne doğru kalkık iki parçadan oluşan ağaçtan yapılmış düven örneği

36

DÜVEN ( SALĐHLĐ / MANĐSA )

Derleyen: Serkan Köse

Derleme yeri ve tarihi: Manisa / Salihli - 14.12.2005

Kaynak kişi: Ali Köse, 1929, Manisa / Gördes

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Düvenin hammaddesinde kullanılan ağaç çam ağacıdır. Ayrıca alt kısmında açılan

oyuklara çakmaktaşları konulur.

Yapım tekniği

Düven yapısı itibariyle 30–40 cm eninde,170–200 cm boyunda, çam ağacından iki

tahtanın birbirine geçmesiyle oluşmuştur. Bu tahtanın alt kısmına ise sivri kısımları alt tarafa

gelecek şekilde çakmaktaşları çakılır. (F:17)

Nerede kullanıldığı

Düven, tohumlu bitkilerin saplarını saman haline getirip, tohumlarından ayırmaya

yarayan bir tarım aletidir. Düven sürmek, yaz aylarında, hasat zamanı ekinlerin orakla biçilip

harman yerine yığıldıktan sonra yapılan bir iştir.

Düvenin adı ‘döven, döğen’ şeklinde çoğu yerlerde geçmekle birlikte, Manisa-

Salihli’nin çevre köylerinde çoğunlukla düven adı kullanılmaktadır. Düven, atın veya öküzün,

nadiren de olsa, eşeğin veya mandanın boynuna bağlanmış boyunduruk denen iplerle çekilir.

Düven’in üzerine binen kişi, onu yönlendirmek için hiçbir şey yapmaz. Hayvanlar, harman

yerinde daire şeklinde durmadan döner. Yalnız hayvanlardan biri diğerinin arkasında kaldığı

durumlarda düveni süren kişi, övendere denilen ucuna çivi çakılmış çomakla hayvana dürter.

Ayrıca düvenin ön tarafı hafif kalkıktır. Bu kalkıklık ekinlerin toplanmaması ve ekinlerin

düvenin altında ezilmesi içindir. Düvenin alt tarafına çakılan çakmaktaşları, ekinlerin

saplarının ezilmesini, tanelerinin dökülmesini ve saplarını kıyarak saman haline getirmesini

sağlar. Düvenin esas işlemini bu çakmaktaşları görür.

37

F.17: Đki büyük tahtanın birbirine geçmesi ile oluşturulmuş düven

38

GEREMBEÇ ( AYDIN / BUHARKENT )

Derleyen: Meltem Dağdelen

Derleme yeri ve tarihi: Aydın / Buharkent - 2005

Kaynak kişi: Ahmet Demir, 1926, ilkokul, evli

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: Çocukluğundan beri

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Gerembeç adından da anlaşılacağı gibi dalları germek, insanın yetişemediği yüksek

dallara yetişmek için kullanılan basit elle yapılabilen bir tarım aletidir. Gürgen, dut, zeytin

gibi ağaçların çengele benzeyen dallarından yapılır. (F:18)

Yapım tekniği

Gerembecin yapılabilmesi için tek şart çengel şeklinde bir dal bulmaktır. Gerembecin

daha dayanıklı olması ve dalının asılırken kırılmaması için, dalı tutan yerinin üst tarafı daha

uzun bırakılmalıdır. Gerembeç için dal kesildikten sonra iki, üç gün bekletilerek, kurutulup

kullanılması dayanıklılığı açısından önemlidir.

Nerede kullanıldığı

Gerembeç insanın yetişemediği yüksek dallardaki her türlü mahsulü; inciri,

mandalinayı, portakalı, elmayı, zeytini toplamak içim kullanılır.

Yapılan bir gerembeç rutubetten, sudan, yağıştan korunursa, tepesi de uzun kesilirse

uzun yıllar kullanılabilir.

Gerembece farklı yöreler de farklı isimlerin verildiği de olmaktadır. Mesela Mersin’de

aynı alete çengel denilmektedir.

39

F.18: Çengel şeklinde daldan yapılan gerembeç

40

HAPKAPAN / HARPKAPAN ( ANKARA / AKYURT )

Derleyen: Gamze Yıldız

Derleme yeri ve tarihi: Ankara / Akyurt – 19.12.2005

Kaynak kişi: Ahmet Yıldız, 1950, Ankara / Kalecik, çiftçi

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Harpkapanın yapımında kavak ve söğüt ağaçlarının dallarından yararlanılmaktadır.

Ayrıca kesici olarak tahra ve keser, arayı açmak amacıyla iki tane küçük tahta parçası ve

yarılan ağacı tutturmak için ise tel veya ip kullanılmaktadır.

Yapım tekniği

Aletin yapımında ilk önce 3 metre boyunda bir kavak ağacı dalı kullanılmaya hazır

hale getirilir. Dalın 30 cm.lik kısmı keserle yarılıp tahra yardımıyla dört eşit parçaya ayrılır.

(F:19) Daha sonra ayrılan bu kısımlara sıkıştırma yöntemiyle iki parça halinde bulunan tahta

parçaları yerleştirilir. Dalın aşağılara kadar derin yarılmasını önlemek amacıyla burası telle

sıkıştırılarak tutturulur. (F:20) Aletin ağzı adeta bir şemsiye gibi açılır. Đşte bu açılan kısma,

alet yavaşça çevrilmek suretiyle meyveler kolaylıkla toplanabilmektedir.

Nerede kullanıldığı

Alet, yüksekte bulunan meyveleri rahatlıkla toplayabilmek ve toplarken de meyveleri

zedelememek maksatlı kullanılır. (F:21) Çünkü toplama esnasında kazara çizilen bir meyve,

daldaki diğer meyvelerinde çürümesine neden olmaktadır.

41

F.19: Ahmet Usta tarafından Harpkapan yapımında kullanılacak dal, tahra yardımıyla dört

eşit parçaya ayrılır.

F.20: Dalın, derin bir şekilde yarılmasını önlemek amacıyla, açılan yarık kısım telle

sıkıştırılmaktadır.

42

F.21: Harpkapanla, ağaçların en üst dallarındaki meyvelere kolaylıkla ulaşılabilinmektedir.

43

ĐNCĐR SEPETĐ ( AYDIN / BUHARKENT )

Derleyen: Gözde Çıkrıkoğlu

Derleme yeri ve tarihi: Aydın / Buharkent - 2005

Kaynak kişi: Ahmet Demir, 1939, Aydın / Buharkent, ilkokul

Mesleği kimden öğrendiği: Arkadaşından

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Đncir sepetinin ana malzemesi ayıttır.

8

Fakat sadece ayıttan değil; ceviz ve söğüt

ağacından da yapılabilmektedir. (F:22)

Yapım tekniği

Sepetin alt kısmı örülürken ortasından yarılmış dört ayıt yapılır. Ayrıca dört tane daha

kısa ayıt kesilerek, ortasından yarılan ayıtın içine yerleştirilir. Belli incelikte yapılan ayıtlar

hazırlanmış olan diğer ayıt parçasının etrafına örülür. Alta örülen ayıtın herhangi bir sayısı

yoktur. Büyüklük küçüklük yapan kişiye ait olduğu için, sayı da yapan kişiye bağlıdır. Sepetin

kenarlarının yapılması için alt kısmının boşluklarına önceden hazırlanan ayıtlar yerleştirilir.

Yerleştirilen ayıtlar toplanarak altta kalan kısımlarına takozla vurulur. Daha sonra ise

kenarları örülmeye başlanır. Örülme aşaması bittikten sonra kenarında fazla olan ayıtlar bağ

makası adı verilen makasla kesilir. Sepetin kenarları kılavuz adı verilen aletle aralanır.

Sepetin sap kısmının yapılması için bu boşluklara belli kalınlıkta üç ayıt yerleştirilir ve sap

kısmının etrafına ayıtlar dolanır. Ancak bu ayıtlar dolanmadan önce dişle açılır ve takozla

düzleştirilerek yumuşaması sağlanır. Ancak bu şekilde ayıtlar daha kolay dolanır.

Nerede kullanıldığı

Đncir sepeti, Kıyı Ege’de incir dışında, elma, amut, üzüm, mandalina, portakal hatta

yumurta toplamada da kullanılmaktadır.

Mahsuller toplanırken bu sepet sayesinde, ezilmelerin de önüne geçilmiş olur. Bu

sepetlerin en büyüğüne kelte denmektedir. Tarlada toplanan kuru incir kovalarla toplanarak

keltelerin içine dökülür ve araca yüklenir.

8

Ayıt: Mine çiçeğigillerden, Akdeniz çevresinde yetişen, mavi, beyaz veya menekşe renginde çiçekler açan, 1–2

metre boyunda bir ağaççık, hayıt (Vitex agnus-castus) (TDK Sözlük, C.1,1998)

44

F.22: Ayıtlarla örülerek hazırlanmış bir incir sepeti

45

ĐYEF ( HALKA ) ( MUĞLA / KIZILKAYA )

Derleyen: Raziye Đçtepe

Derleme yeri ve tarihi: Muğla / Kızılkaya Köyü–2005

Kaynak kişi: Hasan Đçtepe, 1929, Kızılkaya Köyü, evli, çiftçi,

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 50–55 yıl

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Đyef (halka) sağlamlılığı açısından çıtlık ağacından yapılır. Ayrıca iyefin yapılışı

esnasında testere, çakı ve çivi de kullanılmaktadır.

Yapım tekniği

Aletin yapılışı çok zor değildir. Öncelikle aletin kullanılacağı alana uygun ağaçtan dal

seçilir. Đyef ( halka ) eğer ağır işlerde kullanılacaksa, yapımında kullanılacak dalında kalın

seçilmesine özen gösterilir. Dal seçildikten sonra testere ile ağacından kesilir ve her iki ucu

yine testere ile düzeltilir. Bir ateş yakılarak seçilen çıtlık dalı ateşin üzerine konulur. Dalın

çok fazla yanmasına izin verilmeden sadece kabuğun daldan ayrılması ve dalın esnemesi için

ateşte döndürülür. Şayet dal çok fazla ateşte kalırsa, bükülmek için kıvrıldığında dalın

çatlayıp kırıldığı görülecektir.(F:23)

Dal ateşte döndürüldükten sonra istenilen esnekliğe ulaşınca ateşten çekilir ve

soğumasına izin verilmeden ayak ve el yardımıyla bükülüp, her iki ucu bir ip yardımıyla

bağlanılarak biraz soğumaya bırakılır. (F:24) Daha sonra dalın iki ucu üst üste getirilir, çivi

çakılarak sabitlenir ve ip çözülür. (F:25) Đyefin üzerindeki kabuklar çakı yardımıyla soyularak

temizlenir. (F:26) Testere ile de fazlalık olan dalın uçları kesilir. Böylece iyef kullanıma hazır

hale gelir. (F:27)

Nerede kullanıldığı

Đyef çoğunlukla sap çekmek ve odun taşımak için kullanılır. Ayrıca odun ve sap

taşırken “ kolan” adı verilen elde dokuma, koyun yününden yapılan iple beraber kullanılır.

Đyef, aynı zamanda çift sürmede öküzlerin çektiği karasabana takılarak boyunduruk

adını alır. Boyunduruk için genellikle kullanılan dallar çıtlık ağacının kalın şahlarından elde

edilir.

46

Ateşte kızdırılan bir şişle delinen iyefin üzerine çeşitli süslemeler yapılır, desenler

çizilir. Eğer genç kızlar bunu dağdan odun çekmek ve tarladan sap taşımak için

kullanacaklarsa, iyefle kullanılan kolan da iyef kadar süslü olur ve kolan renkli iplerle

dokunur.

Đyef sözlü kültürümüzdeki yerini de almıştır. Köyde zayıf olan kişilere “iyef gibi

olmuşsun ” denilir. Köy yerinde yaramazlık yapan çocukları büyükler “seni kolanla

bacaklarından asarım” şeklinde korkuturlar.

F.23: Đyefin kabuğunun dalından ayrılması için ateşte kaynak kişi tarafından döndürülmesi.

47

F.24: Đyefin ateşten alındıktan sonra soğumasına izin verilmeden bükülmesi

F.25: Đyef yapılacak dalın iki ucunun üst üste getirilip, çivi çakılarak sabitlenmesi

48

F.26: Đyefin üzerindeki kabukların çakı yardımıyla temizlenmesi

F.27: Testere ile iyef dalının fazlalık olan kısımları kesilmesi

49

KAZMA ( HATAY / ĐSKENDERUN )

Derleyen: Nesrin Sıvacı

Derleme yeri ve tarihi: Đskenderun / Hatay – 19.12.2005

Kaynak kişi 1. Mehmet Aslan (Gurt Mehmet), Hatay/Đskenderun/Arpaderesi Köyü, ilkokul,

evli, çiftçi

Kaynak kişi 2. Hüseyin Polat, 1966, Hatay / Đskenderun, ortaokul, bekâr, demirci

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 20

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Kazmanın ham maddesi çeliktir. Ayrıca hurda durumuna gelmiş olan kamyon

makasları ve araba makasları kazmanın yapımında kullanılmaktadır. Bu maddeler yassı ve

kolay şekil aldığı için tercih edilmektedir. Kazmanın sapı, ağaç kesmek için kullanılan balta

sapına benzemekte ve ağaçtan yapılmaktadır.

Yapım tekniği

Kazmanın hammaddesi olan çelik ilk olarak ocakta kızgın ateşe sürülür. Daha sonra

demir bir tezgâhın üzerinde -bir taraftan da su vererek - dövülür, eğelenir ve göz yeri açılarak

ağız kısmı yapılmaktadır. (F:28) Kaynak makinesi ile son şekli verilmeye çalışıldıktan sonra,

1–2 saatlik soğuma süreci ile kazma kullanıma hazır hale gelmektedir. (F:29) Kazmanın

demir olan uç kısmı ortalama 25–26 cm. olmalıdır. Eskiden ocak kaynağında yapılırken şu

anda elektrikli elektrotla kaynatılmaktadır.

Nerede kullanıldığı

Kazma, köylerde ağaç diplerinin hava almasını sağlamakta, toprak sulandığında suyun

birikmesini önlemekte, sebzeleri kazmada, portakal, zeytin, bağ ve kök çıkarmada

kullanılmaktadır. Dağcıların dağa tırmanmada kazmaya ihtiyaç duydukları da bilinmektedir.

Dikkatli kullanılması durumunda 10–15 yıl dayanma süresi vardır. Yazın sıcaktan,

kışın ise soğuktan korunmalıdır

Kazma sözlü kültürümüzün, -özellikle de türkülerimizin- hemen hemen her sahasında

kendisine yer bulmuştur. Đşte bunlardan türküler içersinde geçenlere birkaç örnek:

50

Kazması yok küreği yok

Ustası var çırağı yok

Gök kubbenin direği yok

Muallâkta bina çatmış

Âşık Veysel

Vur çapayı çapayı

Vur kazmayı kazmayı

Kız başına bağlamış

Oyalı da ipek yazmayı

Selahattin Sarıkaya-Adana

Pınara Vurdum Kazmayı (Gülüm Amman)

Güzeller Sever Gezmeyi

(Amman) Çirkinler Bağlar Yazmayı

Emel Akçay-Muzaffer Sarısözen - Hatay/Antakya

51

F.28: Ocakta ısıtılan çeliğin örs üzerinde dövülmesi işlemi

F.29: Kazmanın demir kısmına soğumaya bırakılmadan önce kaynak yapılması

52

NACAK ( GAZĐANTEP )

Derleyen: Yavuz Ertürk

Derleme yeri ve tarihi: Gaziantep -19.12.2005

Kaynak kişi: Mehmet Zekeriya Mıhcıoğlu, 1950, Gaziantep, evli, demirci ustası

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 40

Mesleği kime öğrettiği: 10 çırak yetiştirmiş

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Nacağın hammaddesi çeliktir. Çeliğin ağırlığı 600 gr, sapın ise 120–510 gr arası

değişmektedir.

Yapım tekniği

Nacak, boyuna, ölçüsüne göre kesilir ve ocağa konulur, çelik ocakta iyice ısındıktan

sonra, demir bir maşa yardımıyla şekillendirilmek üzere demir tezgâha getirilir. Usta, bir

taraftan maşa ile çeliği tutarken, başka bir usta da elindeki büyük çekiçle aşırı ısınmış olan

nacağın çeliğine vurmaya başlar. (F:30) Bu işlem nacak son şeklini alıncaya değin sürer. Bu

esnada usta, elindeki ucu sivri başka aletle de çeliği şekillendirmeye devam eder.

Nerede kullanıldığı

Nacak daha çok bahar aylarında bağ-bahçe işlerinde dalların, otların budanması

esnasında kullanılır.

Lügatlerde “ kısa balta” anlamına gelen ‘Nacak’ı baltadan ayıran sapı değildir. Nacak

inceden başlar oval bir çizgi çizerek iner ve keskin yeri yukarı bakan bir hilal gibidir; baltanın

ise keskin tarafı düzdür. (F:31)

Anonim edebiyatımıza da konu olan nacak;

“ Oldu olacak, kırıldı nacak ” deyimiyle halk dilinde ‘her şey oldu bitti, iş işten geçti’

anlamını yüklenmiştir. Ayrıca nacak bir kına gecesi manisinde şu şekilde geçmektedir:

“ Eğer gelinim iyi olursan

Đşte dip bacak

Kötü olursan gelinim

53

Baltaynan nacak”

Halk arasında rüyada nacak görülmesi, rüyayı gören kişinin artık geçim sıkıntısı

çekmeyeceğine yorumlanır. Rüyada nacak ile odun kesmek, sağlık durumunun

bozulabileceğine işaret eder.

54

F.30: Derlemeci ve kaynak kişi ile birlikte, ocakta ısıtılmış çeliğe çekiçle vurulması

F.31: Son şekli verilerek soğumaya bırakılan nacaklar

55

ORAK ( BURSA / KELEŞ / GELEMĐÇ KÖYÜ )

Derleyen: Cihan Erden

Derleme yeri ve tarihi: Bursa / Keleş / Gelemiç Köyü, 2005

Kaynak kişi: Osman Turhan, 1942 - Gelemiç, evli, ilkokul

Mesleği kimden öğrendiği: babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 50

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Orağın metal kısmının hammaddesi çelik olup, sap kısmında ise çoğunlukla ahşap

kullanılmaktadır.

Yapım tekniği

Orak, yapımı zor olan bir tarım gerecidir. Đlk olarak demirci ustası ateşi yakar ve

kömürlerin arasına 50–60 cm’lik orağın uç kısmı olan metal parçasını koyar ve ateşi

körüklemeye başlar. Usta, metal iyice kızardığı anda onu ateşten çeker ve örsün üzerine

koyar. Bir elinde maşa ile metali tutarken, diğer eliyle de çekicine sarılır. Kalfası ile birlikte

sırayla metali örsün üzerinde dövmeye başlarlar. Bu işlem orağın yüzü olacak kısmın iyice

incelmesine kadar sürer. Bu arada metal soğuduğu için tekrar ateşe konulur. Orağı ikinci kez

ateşten çeken usta bu sefer orağın esas şeklini vermeye başlar. Önce metali yarım daire

biçimine getirir. Daha sonra sap takılacak kısma son görünümünü kazandırır. Usta, ardından

artık metali suya verir, yani kor halinde iken suya bastırır. Bundan maksat orağın

dayanaklılığını, sertliğini belirlemek içindir. En son aşamada ise artık orak çarka verilir,

üzerindeki çekiç izleri giderilir ve orağın yüz kısmı inceltilerek keskinleştirilir. Sap kısmı da

takıldıktan sonra orak kullanıma hazırdır.

Nerede kullanıldığı

Orak, - ardı sıra gelen tırpan ile birlikte- daha çok tarımın teknoloji ile tanışmadığı

eski zamanlarda arpa, buğday, çavdar vb tahıl ürünlerini biçmede ve toplamada kullanılmıştır.

Günümüzde ise bağ, bahçe işlerinde tercih edilmektedir.

Tırpan, her ne kadar orakla dört beş kişinin yapabildiği işi tek başına yapabiliyorsa da;

tırpanla ekin biçen birinin arkasında bir de toplayıcı olmasının gerekliliği, orağın ise bu

toplama işini, biçme ile birlikte yapabilmesi çoğu yerleşim yerinde hala orağın kullanılmasına

56

sebep olmaktadır

Tam olarak kullanıma hazır olan orak iki parçadan oluşmaktadır. Bunlardan ilki biçme

eylemini yapan metal kısım, diğeri ise biçme eylemini gerçekleştirebilmek için tuttuğumuz

ahşap kısım, yani orağın sapıdır.

Orakla ekin biçileceği zaman sol elin orta ve işaret parmaklarına ellik takılır. Orak da

sağ ele alınır. Sol elimizdeki elliklerle tuttuğumuz ekini, orakla mümkün mertebe yere yakın

bir şekilde biçeriz ve sol elimizde ekin biriktiği zaman ekini yere, bağcığın üzerine koyarız.

Orak köreldiği zaman bileğ denilen taşla orak törpülenerek keskinleştirilir.

Orağın malzemelerinin niteliği de işlevini yerine getirebilmesinde önemli rol oynar.

Demiri esnek olan orak yumuşak olduğu için daha kolay körelirken, demiri sert olan orak ise

daha zor körelir.

57

ORAK ( ANTALYA / SERĐK )

Derleyen: Mete Đsa Karaçor

Derleme yeri ve tarihi: Antalya / Serik - 19.12.2005

Kaynak kişi 1: Mehmet …, 1947- Serik, demirci ustası

Mesleği kimden öğrendiği: Dedesinden

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 35

Kaynak kişi 2: Nahit Karaçor

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Orağın hammaddesi çeliktir. Yapımında ayrıca kızgın bir ateş ve törpüye ihtiyaç

vardır.

Yapım tekniği

Orak, demirin ham şeklinde iken ocakta ısıtılır ve örste şekle sokulur. Soğuması ile

birlikte de su verilip sertleştirilir. En son olarak eğe ile keskinleştirilerek kullanıma hazır hale

getirilir.

Nerede kullanıldığı

Otsu bitkileri, özellikle de ekin ve türlerini biçmede kullanılan orak, daha çok köy

yerinde bağ bahçe işlerinde tercih edilir. Daha büyük otları, tarlada ekin başaklarını yolmada

ise, orağın gelişmiş şekli olan, uzun saplı, ağzı oraktan daha geniş ve kesme açısı daha fazla

olan “Tırpan” kullanılmaktadır.

Orak, yarım çember biçiminde, yassı, ensiz ve keskin bir madeni kısımla buna bağlı

bir saptan meydana gelir. Ağzı keskin olmakla birlikte, ömrü on beş yirmi sene gitmektedir.

Eski Türklerde biçmek anlamına gelen “Ormak” veya “Oramak” fiillerinden türeyen

“Or+gak” zamanla “Orak” şeklini almıştır. Bu da orağın geçmişinin çok eskilere dayandığını

göstermektedir.

Orağın yoğun olarak kullanıldığı hasat mevsimine halk arasında “Orak Mevsimi” de

denmektedir. Orağın köylünün gözünde bambaşka bir yeri vardır. Çünkü o senenin hasatı

onun ağzından geçmiştir. Her ne kadar teknoloji ile kullanım alanı daraldıysa da ‘makine

işlemez’ diye tabir edilen ekim alanlarında ve bahçe işlerinde hala çoğu yerde

kullanılmaktadır

58

ORAK ( AYDIN / BOZDAĞAN / YAZIKENT )

Derleyen: Mehmet Kösemek

Derleme yeri ve tarihi: Aydın / Bozdağan / Yazıkent -19.12.2005

Kaynak kişi: Ekrem Kösem, 1961, evli

Mesleği kimden öğrendiği: Ustası Necdet Akdemir’den

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 14 yaşından beri

Mesleği kime öğrettiği: Oğluna

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Orağın hammaddesi çeliktir. Yapımında kullanılan aletler ise örs, çekiç ve törpüdür.

Yapım tekniği

Orak, sadece demircilere has bir ocakta hazırlanır. Çelik demir hazırlanan ocağa atılıp

ısıtılır. Kıvamına geldiğinde çekiçle, örs üzerinde şekil verilir. (F:32) Tekrar ocağa atılıp

ikinci seferde keskin yeri, yani ağzı ayarlanır. Daha sonra soğuması için su olmayan bir yere

bırakılıp soğutulur. Eye ( demir törpü ) ile ağzı iyice keskinleştirilir. Son aşamada ise ağzına

sabun sürülerek temiz bir suya batırılıp çıkarıldıktan sonra, iklim şartlarına göre mavi,

kırmızı, sarı su verilir. Tekrar ağzı parlatılıp hizmete hazır hale getirilir. Bu sulardan mavisi

yumuşak sudur, kışın kullanılır. Kırmızısı biraz serttir, ilkbaharda veya yazın yaş ot veya yaş

ağaç kesmede kullanılabilir. Sarısı ise çok serttir, çelik yumuşaksa sertleştirmeye yarar.

Nerede kullanıldığı

Orak ekin biçmenin yanı sıra, yabancı otlarla mücadelede, ağaç kesiminde ve sobalık

odun yapma gibi yerlerde kullanılır. (F:33) Oraktan arazinin daha engebeli ve küçük olduğu

yerlerde yararlanılır.

Orak işlevlerine göre çeşitlilik arz etmektedir. Mesela ekin biçmede kullanılan orak,

geniş ağızlı, kullananı çabuk yormaması için hafif, sapı tahta olur. Fakat tarla kenarlarındaki

yabancı otlarla mücadelede kullanılan orman orağı ince, hafif ve boyu uzundur. Hafif olması

kullananı yormaması; boyunun uzun olması ise kullananın elini dikenlerden korumak içindir.

Odun yapmada kullanılan orak ise, çabuk gevilmesin diye kalın ve ağır olur. Suyunun yararlı

olduğu bilinen kekik adlı bitkiyi biçmede de yine orak kullanılır. Adı da bundan dolayı kekik

orağıdır.

59

Orak, yazılı ve sözlü kültürümüz içinde de zaman zaman yer almıştır. Mesela Giresun

yöresine ait bir türkü bunun en iyi örneklerindendir:

EKĐN BĐÇME HAVASI

Elimde çıngıl

∗

orak

Gelin tarlan ne ırak

Yar size geleceğim

Kapıyı açık bırak

…

Al eline bir orak

Gelin öğrene durak

Böyle sevda olur mu?

Bugün aramız ırak

∗

Ufak, seyrek

60

F.32: Orağın hammaddesi olan çelik ısıtıldıktan sonra, çekiçle örs üzerinde şekillendirilmesi.

F.33: Orağın ağaç kesiminde ve sobalık odun yapma gibi yerlerde kullanılması.

61

ORAK ( MĐLAS / MUĞLA )

Derleyen: Uğur Erol

Derleme yeri ve tarihi: Muğla / Milas

Kaynak kişi: Üzeyir Saltık, 1960, Milas, evli, demirci

Mesleği kimden öğrendiği: Demirci Sadık Katırcıoğlu

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 1973’ten beri

Mesleği kime öğrettiği: 3 adet çırağına

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Orağın hammaddesi çeliktir.

Yapım tekniği

Orağın hammaddesi olan çelik öncelikle ocakta ısıtılıp, örste çekiçle vurmak suretiyle

şekle sokularak, soğumaya bırakılır. Soğutma işleminin ardından su verilerek sertleştirilir.

Son aşamada ise eğe ile keskinleştirilerek kullanıma hazır hale getirilir.

Nerede kullanıldığı

Otsu bitkileri ve ekin üzerindeki sapları biçmede kullanılan orak, daha çok köy

yerinde bağ bahçe işlerinde tercih edilir. Arpa ve buğday, arazinin düz olan kesimlerinde

biçerdöver; engebeli ve sarp arazilerde ise orak ve tırpan ile biçilir.

Orak genellikle hasat mevsiminde yani sonbahar aylarında kullanıldığı için

Türkiye’nin bazı yörelerinde bu sonbahar ayları “ orak ayı “ olarak da isimlendirilmiştir.

Ekin biçme ayrı bir kültür olduğundan birçok geleneği de beraberinde getirir. Ekin

biçme mevsiminde akşamdan oraklar, ellikler ( Buğday biçerken ele takılan tahtadan ve

kayıştan yapılan eldiven) hazırlanır, çakmaklar çıkarılır. Sabahleyin “Besmele”yle yataktan

kalkılır, oraklar “ kösüre” denilen bir çeşit iye ile iyelenir. Gerekli tüm hazırlıklar yapıldıktan

sonra tarlanın yolu tutulur. Tarlanın başına varılınca ellikler takılır, oraklar ele alınır ve ekin

biçmeye başlanır. Biçilen buğdaylar deste deste dizilir. Zılgıt çekilerek çalışanlar coşturulur.

Ara sıra eller kulağa götürülerek türküler çağırılır:

Elimde ellik orak

Haydin tarlaya varak

62

Tarlaya varmaz isek

Sen o zaman işe bak

Orağımla elliğim

Ekin biçmek bildiğim

Yârimi almak için

Yarıştır bu girdiğim

Ekin biçer söylerim

Orağım söyler dinlerim

Bu ekni bitirmezsem

Günler geçer inlerim.

Ekinin biçimi sırasında söylenen türkülerle birlikte biçicilerin gayretini arttırmak için

“gevişe gitme” diye bir yöntemde uygulanmaktadır. Gevişe gitme: iki veya daha çok yan yana

durarak, sağa sola yaylanmak suretiyle ileriye hamle yaparak ekin biçmeye denir. Biçim

sırasında oraklar ve ellikler aynı sesi çıkarır. Gevişe gitme esnasında türküler, maniler

söylemek bir gelenektir

63

PAMUK ÇAPASI ( AYDIN / NAZĐLLĐ )

Derleyen: Bilgen Bilgenoğlu

Derleme yeri ve tarihi: 06.10.2005 – Aydın / Nazilli

Kaynak kişi: Arif Topuçar, 1939, Denizli / Tavas, ilkokul, evli, çiftçi

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Pamuk çapasının yapımında demir, kaynak ve sıkıştırmak için taş kullanılır. Sap

kısmının yapımında ise ağacın türü önemli olmamakla birlikte, sağlam olması tercih

edilmektedir.

Yapım tekniği

Pamuk çapasının yapımında öncelikle sap kısmını oluşturan ağaç gövdesi, sağlam bir

ağaçtan kesilerek boyu ayarlanır. Daha sonra kullanım kolaylığı sağlaması için sap kısmı ağaç

törpüsü ve çakı ile temizlenir. (F:34) Bu sapa takılacak olan demir ucun boğaz darlığıyla,

sapın baş kısmı aynı ölçülerde törpülenmelidir. Bu işlemin büyük bir dikkatle yapılması

gerekmektedir. Çünkü eğer demir uç ve sap birbirini iyi tutmazsa kullanım sırasında

sakatlanmalara neden olabilmektedir. Daha önceleri çapanın uç kısmı tahtadan yapılmaktaydı.

Ancak sanayinin gelişmesi, demirin daha sağlam ve uzun yıllar kullanılmasından dolayı,

yapım aşamasında gün geçtikçe demirin tercih edilmeye başlandığı görülmüştür. (F:35)

Nerede kullanıldığı

Pamuk çapası daha çok pamuk tarlalarında kullanılmaktadır. Đki dişli pamuk çapası ile

pamuk ekilmeden önce, tarlada tohumlarının konulacağı yerler açılır. Bu açılan çukurlara

tohumlar ekildikten sonra pamuk ilk filizlerini verinceye kadar çapalama işlemi yapılmaz.

Daha sonra pamuk ilk filizlerini gün ışığına çıkarınca, pamuğun toprağının tazelenmesi ve

kökünün hava alması için ikinci çapalama işlemi yapılır ve pamuk tekrar yetişmeye bırakılır.

Pamuk boy verdikten ve meyvesini kozasına koyduktan sonra, pamuğun etrafında yetişen

yabani ve zararlı otlar pamuk çapası ile temizlenir.

Çapa ve pamuk çapası, insanlığın toplayıcılık ve göçebe hayattan yerleşik hayata

geçtiklerinden beri kullanılmaktadır. Ege yöresinde de pamuk çapası ve piyan (meyankökü)

çapası hala çoğu bölgede aktif olarak kullanılmaktadır. Çapa kullanım alanına göre birçok

şekle sahip olmuş ve pamuk çapası, soğan çapası, piyan çapası, ot temizleme çapası olmak

üzere çeşitli adlar almıştır.

64

F.34: Pamuk çapasının sap kısmının ağaç törpüsü veya çakı ile temizlenmesi

F.35: Uç kısımları farklı şekillerde hazırlanmış pamuk çapaları

65

PULLUK ( KASTAMONU / MERKEZ )

Derleyen: Zehra Sungur

Derleme yeri ve tarihi: Kastamonu / Kurusaray Köyü - 2005

Kaynak kişi: Adem Yılmaz, 1978 Kastamonu / Kurusaray Köyü, evli, çiftçi

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 12

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Pulluk yapı itibariyle sağlam malzemelerden yapılmalıdır. Bilhassa ön ask mili ve

işleyici parçalardan uç demiri ve kulak, sertleştirilmiş çelikten olmalıdır.

Yapım tekniği

Pullukların kulakları 9–10–11–12–14-inç genişliğinde yapılmakta; bacakları sıcak

dövme ve kıvırma işlemine tabi tutulmaktadır. Bundan dolayı da pulluk şasileri çok uzun

ömürlü olur.

Nerede kullanıldığı

Toprak işlemekte kullanılan en yaygın alet pulluktur. Pulluğun görevi toprağı

parçalamak, toprağı çevirerek devirmek, toprağı gevşetmek ve topraktaki yabancı otları

toprağa gömmektir.

Ülkemizde toprağın işlenmesinde yaygın olarak pulluk kullanılır. Pullularında çeşitleri

vardır. Bunlardan biri askılı pulluktur. Askılı pulluğunda

• Kulaklıklı Pulluk

• Döner Kulaklı Pulluk

• Diskli Pulluk

olmak üzere üç çeşidi vardır. ( F: 36–37 )

Kulaklıklı pulluk, askılı pulluk içerisinde en çok kullanılandır. Gövde ve soklarının sayısı

bir ile yirmi arasında değişir. Kulaklı pulluğun esas parçaları, bağlama kafası, çatı, çapraz

mil, muylular, gövde ve uç demiridir. Ön gövdecik, köşe kesen, gübre gömücü, taş

sigortası, kulak uzantısı ise yardımcı parçaları oluşturur.

Pulluktaki ölçülerde, pulluk parçalarından uç demirinin bağlanması çok önemlidir. Bu

bağlantıda iki pay vardır.

66

1. Alt kavrama payı

2. Yan kavrama payı

Düz bir yerde uç demirinin ucu ile taban demirinin arasındaki boşluk alt kavrama

payıdır. Alt kavrama payı az olduğunda pulluk toprağa batmaz. Çok olduğu zaman ise pulluk

toprağa dalmaya çalışır, derinlik ayarı güçleşir ve traktör zorlanır. Yan kavrama payı ise,

pulluk gövdesi yan olarak düz bir yere konduğunda uç demiri ucunun taban demirlerinden

işlenmemiş tarafa doğru biraz çıkıntılı bağlandığı bölümdür. Bu bölüm pulluğa yön verir ve

dengeli çalışmasını sağlar. Yan kavrama az olduğu zaman ise pulluk sürülmüş tarafa doğru

kaçar. Çok olduğunda da işlenmemiş tarafa doğru kaçar.

Pullukta dikkat edilecek özellikler, bağlantı yerlerinde boşluk olmamalı, boyu kısa

olmalı, çapraz mil ve muylular ayarlanabilmeli. Büyük ve çekilebilir pulluklarda son gövde de

destek tekeri bulunmalıdır. Pullukların tüm ölçüleri standart olmalıdır.

Pulluğun diğer bir çeşidi döner kulaklı pulluktur. Döner kulaklı pulluk ise aynı

çizgiden gidip gelerek düz bir sürüm yapar.

Diskli pullukta diğer bir pulluk çeşididir. Toprakta dönerek çalıştığı için engellere

takılmaz. Kesme işlevini diskin çevresi yapar, disk dönerken kendi kendine bilenir, Kulaklı

pulluk gibi iyi bir kapama ve devirme yapamaz. Toprağı şerit halinde bıraktığı için, içindeki

ağır ve yaş toprakları parçalamaz. Kendi kendine toprağa battığı için derinlik artırmak için

üzerine ağırlık bağlanır.

Pulluklarda bakım normaldir. Pulluklar açıkta güneş altında veya kapalı nemli yerlere

konulmamalı. Bir tahta veya takoz üzerine konulmalı, kullanıldığı dönemler dışında uç

demiri, kulak, taban demiri ve aks başları paslanmaya karşı muhakkak greslenmelidir. Uç

demiri ile ökçe demiri aşınmışsa yenileriyle değiştirilmelidir. Gevşemiş cıvatalar, yaylı

rondela konarak sıkılmalı ve eğilmiş çatı araları doğrultulmalıdır.

Pulluklar traktöre uygun olmalı, yani traktörün beygir gücüne göre pulluk 2-3 veya 4

soklu olmalıdır. Böylece traktör pulluğu rahatlıkla çekebilmelidir.

Pulluğun üst bağlantısında 2-5 delik olmalıdır. Tek delik pullukları traktörün hidroliği

iyi kumanda edemez. Bundan dolayı düzgün ve eşit derinlikte sürüm yapılmaz.

Pullukta işleyici gövde yani kulak şekli çalışacağı toprağın yapısına, cinsine, yapılan

ziraat çeşidine uygun olmalıdır. En azından çevrede imal edilen ve çevre şartlarına göre

uygun olanı tecrübe ile tespit edilmiş olmalıdır. Pulluğun bir gövdedeki iç genişliği, traktörün

arka tekerlek taban genişliğine uygun olmalıdır.

67

Kulaklı pulluklarda yapılan sürümlere tahtavari sürüm denilmektedir. Bu sürüm

şeklinde ise iki değişik yöntem uygulanır. Biri açık çizi sürümü, diğeri ise balıksırtı

sürümüdür.

Açık çizi yönteminde ilk çizi parselin kenarından açılarak parsel başlarında daima sola

dönülürse sonunda parselin ortasında kanal biçiminde açık bir çizi kalır.

Balık sırtı sürümünde ise ilk çizgi tarlanın ortasından açılır ve parsel başlarında hep

sağa dönülerek sürüme devam edilir. Sürüm bittiğinde parselin ortasındaki ilk iki toprak

şeridinin üst üste binmesinden dolayı balık sırtı biçiminde boydan boya bir tümsek meydana

gelir.

Toprak işlemenin amacı ise;

1. Tohum yatağını hazırlamak

2. Yabancı ot kontrolü yapmak

3. Toprak yüzeyindeki bitki artıkları, anız ve ahır gübresinin gömülmesini sağlamak

4. Tarlayı sulamaya hazırlamak ve erozyonu kontrol etmektir.

Bütün bu işlemler pullukla yapılır. Ülkemizde de tarımı yapılan birçok ürün ekilmeden

önce pulluklarla sürülür, toprak hazır hale getirilir. Hasat yapıldıktan sonra da yine toprak

sürülür. Ürün ekilmeden önce ve ürün alındıktan sonra da toprak sürülür. Bu işlemlerin hepsi

pulluk sayesinde yapılır.

∗

∗

Bu derlemede ( www. tarim.gov.tr.) adresinden faydalanılmıştır.

68

F.36: Askılı pulluk çeşitlerinden bir örnek

F.37: Döner kulaklıklı pulluğa bir örnek

69

PULLUK ( SAMSUN / BAFRA )

Derleyen: Melek Önder

Derleme yeri ve tarihi: Samsun / Bafra / Ağıllar köyü, 19.12.2005

Kaynak kişi: Hüseyin Erken, 1969 Bafra / Ağıllar Köyü, ortaokuldan terk, evli, çiftçi

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 15

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Kullanılacak pullukların, yapı itibariyle sağlam, bilhassa ön aks mili ve işleyici

parçalardan uç demiri ve kulak, sertleştirilmiş çelikten olmalıdır.

Ayrıca askılı pulluk olarak adlandırılan pullukların esas parçaları: bağlama kafası, çatı,

çapraz mil, muylular, gövde ve uç demiri olup; yardımcı parçaları ise, ön gövdecik, köşe

kesen, gübre gömücü, taş sigortası, kulak uzantısıdır.

Yapım tekniği

Pulluğu körükle çalışan demirciler hazırlarlar. Öncelikle çelikli sac, ocakta ısıtılır.

Bıçak kısımlar makastan kesilerek yapılır. Pulluğun okları ise demircilere hazır gelmektedir.

Nerede kullanıldığı

Pulluk, toprağı havalandırmak, kabartmak ve ters düz etmekte kullanılır. Bu sayede

üründe verim, bereket ve mahsul kalitesi artar. Ürün toprakta daha iyi yer tutar ve daha rahat

gelişir

Tarımda toprağı işlemede en yaygın kullanılan tarım aletlerinden biri “ pulluk ” tur.

Pulluk genelde traktörün arkasına takılarak kullanılır. Ülkemizde bugün en çok kullanılan

pulluklar askılı pulluk diye tabir ettiğimiz traktör hidrolik kollarına bağlanıp, askıda tutularak

çekilen pulluklardır. Askılı pullukların sürüm esnasında pek çok faydası söz konusudur.

Örneğin:

a. Pulluk traktörün arkasına bağlandığı için patinaj önlenir, çeki gücü artar.

b. Taşınmaları kolaydır, havada taşındıkları için az aşınırlar.

c. Traktöre kısa bağlandığından sürümde dönüş kolaylaşır, yastık başları kısa olur.

d. Traktör iş verimini arttırır, zamandan kazandırır

70

e. Çekili pulluklardaki birçok parça bunlarda yoktur.

Askılı pullukların “ Kulaklı pulluklar “, “ Döner kulaklı pulluklar “, “ Diskli pulluklar”

olmak üzere üç çeşittir.

Pullukların bakımı ayrı bir özen ister. Pulluklar, kapalı bir yerde korunmalıdır. Açıkta

güneş altında veya kapalı nemli yerlere konulmamalıdır. Bir tahta veya takoz üzerine

alınmalıdır. Đş mevsimi dışında uç demiri, kulak, taban demiri ve aks başları paslanmaya

karşı muhakkak greslenmelidir. Uç demiri ile ökçe demiri aşınmışsa yenileriyle

değiştirilmelidir. Gevşemiş cıvatalar, yaylı rondela konarak sıkılmalı ve eğilmiş çatı araları

doğrultulmalıdır.

∗

∗

Bu derlemede ( www. tarim.gov.tr.) adresinden faydalanılmıştır.

71

SIRIK ( AYDIN / NAZĐLLĐ )

Derleyen: Seher Çatık

Derleme yeri ve tarihi: Aydın / Nazilli / Dereağzı Köyü - 19.11.2005

Kaynak kişi: Kadir Dereağzı, 1942, Nazilli

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Sırığın hammaddesi kestane ağacıdır.

Yapım tekniği

Sırık için seçilen uygun kestane dalı öncelikle ocakta biraz pişirilir. Yaş olarak

dalından kesilmiş dalın kurumasını sağlayan bu yakma işlemi sayesinde kestane

dallarının kabukları kolayca sıyrılmaktadır. (F:38) Sıyırma işi yapıldıktan sonra

kestanenin eğri yerlerinin düzeltilmesi için, keski adında keskin bir aletle kestanenin eğri

yerleri düzeltilir. (F:39) Düzeltilen kestane dalının tam anlamıyla kuruması için birkaç

gün dikilerek bekletilir. Bu işlemden sonra sırık artık bir tarım aleti olarak kullanılmaya

başlanmaktadır.

Nerede kullanıldığı

Sırık, zeytin, ceviz, kestane gibi yiyeceklerin çırpılmasında kullanılmaktadır.

(F:40)

Uzun dallar için yedi sekiz metreyi bulan sırıklar kullanılırken; ağaçların ara

yerlerinde ise iki üç metre boyunda ki sırıklar kullanılmaktadır.

Sırığın ticaretiyle uğraşanlar sırığın özel dikimini yapmaktadırlar. Diktikleri

kestaneler üç yaşına dört yaşına gelip, boyları 15 cm – 20 cm olduğunda kesip sırık için

kullanırlar. Sırığın ticaretini yapmayanlar ise, yaşlı kestane ağaçlarının gövdelerinden

çıkan taze filizleri sırık yapımında tercih ederler.

Sırık genellikle ilkbahar aylarında yapılmaktadır.

72

F.38: Sırık yapımı için kesilen kestane dalının ateş üzerinde gezdirilerek kurutulması

F.39: Kurutulan kestane dalının keser yardımıyla eğri yerlerinin düzeltilmesi

73

F.40: Sırık ile meyvelerin çırpılarak toplanılması

74

TIRMIK ( ANKARA / GÖLBAŞI )

Derleyen: Nuriye Sekmen

Derleme yeri ve tarihi: Ankara/ Gölbaşı Koparan Köyü -10.12.2005

Kaynak kişi: Remzi Bilgi, 1940, Ankara / Gölbaşı, ilkokul, evli, çiftçi

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Đlk tırmık örneklerine baktığımızda bunların malzemesinin ağaç olduğunu görürüz.

Bunun sebebi ağaca kolay şekil verilmesidir. Genelde dayanıklı olması için dişlerinin

yapımında meşe, sapının yapımında da söğüt ağacı kullanılmıştır. Daha sonra teknolojinin

gelişmesiyle yapı malzemesi demire dönüşmüştür.

Nerede kullanıldığı

Tırmık, tarla yüzeyini işlemede kullanılır. Tarla yüzeyini kabartır, kaymak tabakasını

kırar, yabani otları söker ve tohum yatağının hazırlanmasını sağlar. Biçtikten sonra tarlada

kalan buğday başaklarını, biçer saplarını, samanları toplar.

Tırmık; sözcük anlamı kabartılmış toprağın taşını, çöpünü ayıklamak için kullanılan

seyrek dişli, tarak biçiminde araçtır. Halk arasında kullanılan anlamı ise; buğday saplarını

toparlayan, düvenle beraber harmanda kullanılan, samanı deşmeye yarayan araçtır.

Tırmık çeşitleri:

1. Dişli tırmıklar

2. Yaylı tırmıklar

3. Döner tırmıklar

4. Diskli tırmıklar

Tırmık, Türk köylüsünün türkülerinde ve ninnilerinde boy gösterecek kadar yaşamına

girerek, kendine vazgeçilmez bir yere edinmiştir.

Harmanda yığın yığın

Güneş dostu fındığın

Çalışır çoluk çocuk

Sesi ninni tırmığın

Tırmığın bilinen meşhur hikâyesi ise şöyledir: “ Bir çiftçi varmış. Bu çiftçinin oğlu

şehirde büyümüş. Daha sonra köye dönüp babasıyla beraber tarlaya gittiklerinde gördüğü

tarım aletinin ne olduğunu sormuş, babası da ona “Ucuna bas sana adını söyler.” demiş.

Çocukta şaşırıp tırmığa basınca sapı yüzüne çarpmış. Babası “Oğlum işte bu tırmık” demiş.

75

TIRMIK ( KÜTAHYA)

Derleyen 1: Đpek Başal

Derleme yeri ve tarihi: Kütahya / Simav - 2005

Kaynak kişi: Telli Taner, 1945, Kütahya / Simav, ilkokul, evli

Mesleği kimden öğrendiği: Kendi kendine

Derleyen 2: Meltem Sönmez

Derleme yeri ve tarihi: Kütahya / Şaphane - 04.11.2005

Kaynak kişi: Đsmail Tarı, 1939, Şaphane / Kütahya, ilkokul

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Tırmığın yapımında çoğunlukla küren ( kızılcık) ağacı tercih edilir. Tırmığın sapı

meşe, gövdesi çam, parmakları gürgen veya meşe olabilir. Bu ağaçların seçilme sebebi

dayanıklı olmalarındandır. Aletin yapımında cila falan kullanılmaz. Tırmığın yapımında

kullanılan aletler ise; iği, demir, törpü keser, baltadır.

Yapım tekniği

Ağaç tırmığın yapımına başlanmadan önce bir hazırlık aşaması söz konusudur.

Öncelikle tırmığın diş kısımları hazırlanır. Dişlerin kuru ve düzgün olması gerekmektedir.

Eğer dişler iyice kurutulmazsa çok çabuk eğilir. Daha sonra, dişler makine veya elle aynı

boyutta ve kalınlıkta olacak şekilde ayarlanır. Dişlerin takılacağı ağaç delinir ve dişler tuzlu

suya batırılıp çakılır. Tuzlu su dişlerin çıkmasını engeller. Üç cm boyunda menteşe ile iki

milim ebatındaki iki çivi, keserle tekrar çıkarılabilecek şekilde çakılır. Tırmığın sapı ise, iki

parça ya da tek parça üzerine yapılır. Đki parça olan “ Y “ biçiminde takılır, tek parça olan ise

delinir. Dişin biri delinen sapa takılır. Pürüzlü olan yerleri törpüyle düzeltildikten sonra

nihayet tırmığın yapımı tamamlanır.

Nerede kullanıldığı

Tırmık yöresel bir tarım aleti olduğu için tırmığı çiftçilik yapan herkes kullanır. Ekin

biçildikten sonra destenin yerini orada kelle bırakmaması için tırmıklanır. Çayırda biçilen

otları, tarlada biçilen ekinleri ve harmanda ekin saplarını toplamak için, ayrıca bellenmiş ya

da kazılmış tarla ve bahçeyi düzlemek ve temizlemek için de tırmık kullanılır. (F: 41)

76

Tırmık, uzun bir sapın ucunda ona dikey bir çubuğa bağlı on kadar diş taşıyan ağaç ya

da metal tarım aletidir. (F:42) Sap, gövde ve parmaklar olmak üzere üç kısımdan meydana

gelir. Tırmığın sapı iki metre, gövdesi de 1.30, parmakları da yirmi beş santim arasında

değişir. Toprak ve tarla işlemede kullanılan tırmıklar; eskiden ağaçtan, günümüzde demirden

yapılan üzerine cıvata ile madeni sivri dişler tutturulmuş bir şekilde oluşur. Ağır tırmıklar

dışında, az derinliklerde çalışır, dişleri bükülmez, düz, dilsi, dirsekli ya da dikdörtgen kesitli

ve bükülgen olabilir ve toprağa girme derinliği tırmığa bağlanma yerinden ayarlanabilir.

Kütahya’nın Şaphane ilçesinde yöresel tarım aleti olarak kullanılan el tırmığıdır.

Her mevsim kullanılabilen tırmık bir nevi toprağın tarağıdır. Tarlada tırmık

kullanıldıkça toprak rahatlar, nefes alır. Tırmıkla dökülen mahsuller toplanırken israf

önlenmiş olur.

77

F.41: Kaynak kişi Telli Taner elinde tırmık ile ( Kütahya / Simav )

F.42: Diş ve sap kısımları tahtadan yapılmış tırmık örneği (Kütahya / Şaphane)

78

TIRPAN ( ANKARA / KAZAN )

Derleyen: Ahmet Güngör

Derleme yeri ve tarihi: Ankara / Kazan - 29.12.2005

Kaynak kişi: Mustafa Ünkaya, Ankara / Kızılcahamam, ilkokul

Mesleği kimden öğrendiği: Babasından

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 12

Mesleği kime öğrettiği: Çırağına

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Tırpanın hammaddesi keskin olan ağız kısmı için sac ve sap kısmı için de sağlam bir

ağaçtır. Ayrıca yapımı esnasında balyoz, çekiç, kıskaç ve örs kullanılır.

Yapım tekniği

Tırpan yapımında öncelikle uygun bir sac, yani bir çelik seçilir ve demirci ocağında

iyice kızdırıldıktan sonra kıskaçla ocaktan alınır ve örs üzerine getirilir. Isınmış haldeki sac

hafif kıvrımlı bir şekil alıncaya değin balyoz ve çekiçle vurulur. (F:43) Daha sonra çeliğin içe

bakan kısmı, keski ve diğer makineler yardımıyla bilenerek keskinleştirilir. Tırpanın sap

kısmı, 1–1,5 metre uzunluğunda olup dayanıklı ağaçlardan kesilerek yapılır. Sapın orta

kısmında, elle kolayca kavramaya yarayan, yay biçiminde ağaçtan yapılmış ve iplerle tırpanın

sap kısmına bağlanmış tutamak yer almaktadır.

Nerede kullanıldığı

Tırpan, tarlada buğday, arpa, yulaf gibi ekinleri biçmek, otları ve sararan

başakları kuruduktan sonra yolmak için kullanılır.

Tırpan, uzun bir sapın ucuna tutturulan ve ot ekin v.b biçmeğe yarayan hafifçe kıvrık,

uç kısmına doğru gittikçe inceleşen, ortalama 60 cm uzunluğunda 6–7 cm genişliğinde,

çelikten keskin ağızlı bir lama sahip, uzun çelik bıçaktır. Hafifçe eğri olan bu lamın sırt kısmı

kalın ve az bombelidir. Bir ucu bir halka ve bir perçinle uzun bir sapa bağlıdır. Sapın

ortasında elle kavranacak bir tutamak bulunur. Orakçı kolunu her savuruşta 1.80 m

genişliğinde 0.15–0.30 m derinliğinde bir çayır veya ekin kesimini biçer. Tırpan körelince

orakçı kemerine açılan bir masat ( bıçak bilemeye yarayan bir alet ) yardımıyla onu biler.

Keskin kısım iyice körelirse, bu sefer örsün üstünde yassı tabanlı bir çekiçle döverek

keskinleştirmek gerekir.

79

F.43: Ocakta ısıtılan tırpanın sac kısmına örs üzerinde çekiçle vurulması

80

YABA ( ANKARA / BALA / ERGĐN KÖYÜ )

Derleyen: Döndü Zobalak

Derleme yeri ve tarihi: Anakara / Bala / Ergin – 27.11.2005

Kaynak kişi 1. Serhat Balaban, 1962, Bala / Ergin, ortaokul, evli, çiftçi

Mesleği kimden öğrendiği: Aile büyüklerinden

Mesleği kaç yıldır yaptığı: Çocukluğundan beri

Mesleği kime öğrettiği: Çocuklarına

Kaynak kişi 2. Haydar Tuncer, 1920, Bala / Ergin, ilkokul, dul, çiftçi

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Yaba yapımında öncelikli olarak tercih edilen ağaç gürgen ağacıdır. Ahşap yabaların

yanı sıra uç kısmı metalden yapılmış yabalar da vardır. (F:44)

Yapım tekniği

Yaba, geniş tahtalardan testere, keser gibi aletlerle elde yontulmak suretiyle yapılır. Đlk

yapım aşaması olarak yabanın kaç dişli olması düşünülüyorsa o kalınlıkta bir tahta seçilir ve

yabanın önce parmakları çıkartılır. Yontma işlemine uç kısımdan başlanılarak sap kısmına

doğru gidilir.

Nerede kullanıldığı

Yabanın en yaygın kullanım alanı buğday tarımı olmakla beraber buğdaydan başka

arpa, çavdar, mercimek, nohut tarımında da kullanılmaktadır. Yaba, harman savurmadan

başka ot aktarmak, saman atmak gibi işlerde de kullanılır. (F:45)

Yabanın diş sayısına göre üç dişli, dört dişli, beş ve altı dişli çeşitleri bulunur. (F:46)

Bu farklı çeşitlerine göre yabanın işlevlerine bakacak olursak; üç ve dört dişli yani ufak çaplı

yabalar harman savurmada, taneyi sapından ayırmak amacıyla, ekini savurup ayrıştırma

işleminde kullanılır. Samanı içeri alma işleminde ise daha büyük çapta yabalara ihtiyaç

duyulmakta, saman atarken beş veya altı dişli yabalar kullanılmaktadır.

Yabanın herhangi bir parçasının kırıldığında ise tamiri mümkündür. Tamir işlemi ise

dımışka adı verilen ince bir sacın kırılan veya çatlayan bölgeye ufak çivilerle monte

edilmesiyle yapılır.

81

Yabanın işlevselliği Anadolu’da o kadar fazladır ki, gündelik yaşamın içerisinde

türkülerde, atasözlerinde, deyimlerde de kendisine yer bulmuştur. Örneğin yabanın dümdüz

görüntüsünden esinlenerek olsa gerek halk arasında, kaba saba, görgüsüz kişiler için “yaba

gibi adam” tabiri kullanılmaktadır. Her şey zamanında yapılırsa kişinin kazançlı olacağı

anlamına gelen “ aba vakti aba, yaba vakti yaba ” atasözü de geçerliliğini günümüzde

korumaktadır.

Doğu Anadolu yöresine ait anonim bir türkü olan “Ak Taş Diye Belediğim” isimli

türkü içerisinde yaba şu şekilde geçer:

…

Tarlalarda olur yaba

Savururlar kaba kaba

Ödemişte Birgi Dede

Mevlam bu taşa can versin

82

F.44: Kaynak kişi Serhat Balaban, ahşap ve uç kısmı metal olan yabalarla birlikte

F.45: Yabanın harman savurma, saman atmada kullanılışı.

83

F.46: Çeşitli yaba örnekleri

84

YABA ( KONYA / EREĞLĐ )

Derleyen: Şeref Başünlü

Derleme yeri ve tarihi: Ereğli / Konya - 19.12.2005

Kaynak kişi 1. Yakup Şen, 1974, Ereğli/Konya, ilkokul, evli, marangoz

Mesleği kimden öğrendiği: Abdullah Ustadan

Mesleği kaç yıldır yaptığı: 20

Mesleği kime öğrettiği: Kardeşine ve bir yakınına

Kaynak kişi 2. Akgün Aksoy, 1974, Ereğli/Konya, ilkokul, evli, soba ve kova imalatçısı

Hammaddesi ve kullanılan malzemeler

Yabanın sap kısmında sert ağaçlar tercih edilirken, parmaklarında ise genellikle 0.70 –

0.80 sac ve 1 milim profil kullanılır. Fakat makineleşmenin olmadığı dönemlerde ağaçtan

yapılmış parmaklara çok daha fazla rastlanılmaktadır.

Yapım tekniği

Yabanın yapımında ilk önce siyatin makasla parmaklar kesilir. Daha sonra

parmakların uçları sivriltilir ve kaynatılacak duruma getirilir. Son olarak da parmaklar

bükülerek profile açılan deliklere montaj edilerek kaynatılır.

Yabanın parmakları ortalama 3’e 3 gibi bir çıtadan biçilmekte, marangoz törpüsü ve

zımpara yardımıyla oval bir şekle getirilmektedir. Yabanın gerek sap kısmı, gerekse de

parmakları marangozların planya adını verdikleri makinelerde biçimlendirilmektedir. (F:47)

Ancak bazı durumlarda sap kısmının da, bu işle uğraşan kimselerce yapılabildiğini

görmekteyiz. Bütün bu işlemlerden sonra yaba boyanarak piyasaya sürülmektedir.

Nerede kullanıldığı

Yaba, harman zamanı sap, saman ve pancar gibi tarım ürünlerinin, tarladan eve

götürülme esnasında traktörlere doldurulmasında kullanılır.

Yaba, şekli itibariyle parmak sayısı, kalınlığı, uzunluğu ve sapı, kullanılan ham

maddeye ve kullanış amacına göre değişebilen, tamamının tahta ya da sadece uç kısmının

demir olabildiği, saplı, iç bükey bir şekle sahip olan bir tarım aletidir. (F:48)

Genellikle harman savurmada kullanılan yaba, 3–4–5 tane çatalı andıran ve 45cm.lik

bir profilin üzerine yuvarlanmış konik bir sacdan meydana gelen parmakları ile küreğe

85

benzemektedir. Çapı ortalama 40–45 cm, parmaklarının uzunluğu 45–50 cm. uzunluğundadır.

Ömrü, kullanım inceliği ile ölçülü olan bu aletin tamir imkânı da vardır.

86

F.47: Yabanın sap ve parmaklarının planya adlı makinede biçimlendirilmesi

F.48: Yapımı bitirilerek satışa ve kullanıma sunulan yaba çeşitleri

87

KAYNAKLAR

1. Cenikoğlu, G.Tarıman, Doğrugöz Kasabası’nda Anadut/ Atkı Zanaatı, Milli Folklor,

S.46, Feryal Matbaacılık, Ankara

2. TDK Sözlük, C.I,II, TDK Yy. Ankara, 1998

3. www.tarim.gov.tr

88

ÖZGEÇMĐŞLER

89

M. ÖCAL OĞUZ

Gazi Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Öğretim Üyesi. Lisansını 1984 yılında KTÜ

Fatih Eğitim Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde tamamladı. Yüksek Lisans (1987) ve

doktorasını (1991) Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü’nde yaptı.1992 yılında

Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Anabilim Dalı’na yardımcı doçent

olarak atandı. 1995 yılında doçent oldu. 2002 yılında profesör olarak Gazi Üniversitesi’ne geçti.

Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi ile Gazi Üniversitesi Fen-

Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü kuruluş çalışmalarını yürüten Oğuz, Gazi

Üniversitesi Türk Halkbilimi Araştırma ve Uygulama Merkezi Müdürlüğü ile Gazi

Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Türk Halkbilimi Bölümü Başkanlığı’nı sürdürmektedir.

UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Yönetim Kurulu ve UNESCO Somut Olmayan Mirasın

Korunması Sözleşmesi Hükümetler Arası Komitesi üyesidir.

KÖKSAL GENÇ

2006 yılında Gazi Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı

Bölümünden “ Kırşehir Dulkadirli Beldesi ve Dulkadirli Köyleri Halk Edebiyatı “ adlı tezi ile

mezun olmuştur. Aynı yıl Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Halkbilimi

Bölümünde yüksek lisans öğrenimine başlamıştır. Halen, bu programda öğrenimine devam

etmektedir.